De Amsterdamse geschiedenis kent hoogtepunten, maar ook zwarte bladzijden. Daaronder valt het antisemitisme, de negatieve stereotypering van joden en de discriminatie die daaruit voortvloeit. Amsterdamse joden zijn sinds het begin van de zeventiende eeuw onlosmakelijk deel van de stedelijke bevolking en hebben zich op tal van manieren voor de stad ingezet. Toch maakten zij ook discriminatie en uitsluiting mee en is ook dat, naast de verhalen van tolerantie en succesvolle integratie, deel van 750 jaar Amsterdam.
Toen aan het begin van de zeventiende eeuw geleidelijk aan een joodse gemeenschap ontstond bestaande uit Portugese kooplieden, wisten veel Amsterdammers niet helemaal wat ze hiermee aan moesten. Wie waren die joden eigenlijk, wat geloofden ze precies, waren ze wel te vertrouwen? Op die vragen moest een nieuw boek antwoord geven: Historie der Joden die tsedert de verstrooinghe Jerusalems in alle landen verstrooyt sijn (1609). Het was geschreven door de uit Vlaanderen gevluchte predikant Abraham Costerus.
In het boek kregen de Amsterdammers een rare mix van feiten en verzinsels voorgeschoteld. Costerus gaf veel kennis door over de joodse religie en gebruiken en baseerde zich daarop bij de toenmalige wetenschappelijke literatuur. De Zwitserse geleerde Buxtorf was zijn voornaamste bron en hele stukken van zijn boek zijn letterlijk vertaald overgenomen uit Buxtorfs werk. Maar naast al die informatie, die kon leiden tot een beter begrip voor de joodse nieuwskomers in de stad, gaf hij ook fakenews door. Hij betoogde dat joden een diepe vijandigheid koesterden tegen christenen en daarom gevaarlijk waren. Bovendien waren zij onbetrouwbaar. Als zij ’s ochtends opstonden, wilden ze niets liever dan christenen arm maken.
Het Amsterdamse stadsbestuur liet de joden tot de stad toe, maar de tolerantie kwam met stapjes tot stand. Eerst mochten zij in de stad wonen, pas later mochten ze ook een synagoge hebben. Telkens als er een nieuwe grote beslissing genomen moest worden, werd het boek van Costerus weer herdrukt: een duidelijke poging om de vestiging en integratie van joden in de stad tegen te gaan.
Joden werden eeuwenlang vooral als een andere natie en een ander geloof gezien, waardoor zij een aparte plek in de samenleving toegewezen hadden gekregen. Vanaf 1796 waren ze echter gelijkberechtigde burgers geworden en konden zij volop meedoen in de stad. Dat deden ze graag, want Amsterdam was hun dierbaar, het was hún Mokum. Vanaf 1875 kwam er echter een nieuwe politieke stroming op, het antisemitisme. Dat wilde de joden hun gelijke rechten afnemen en hen weer isoleren. Terwijl in andere Europese steden antisemitische politieke partijen ontstonden, uitte in Amsterdam het antisemitisme zich vooral in alledaagse discriminatie. Soms kwam dat tot een uitbarsting.
Op 30 juli 1881 ging het mis in café de Bijenkorf in de Warmoesstraat. De ober weigerde een aantal joden hun biertje te brengen en was over zijn motief expliciet: ‘Ik wil geen joden bedienen’. Dit incident ging als een lopend vuurtje door de Amsterdamse jodenbuurt en op 3 augustus verzamelden zich honderden joden voor het café. Zij wilden gelijk behandeld worden aan wie dan ook.
In 1912 was het weer zover: in het fraaie Hirsch-gebouw aan het Leidseplein was een chique café gevestigd, Trianon. De eigenaren vonden dat bij hun luxe uitstraling geen joodse bezoekers hoorden en besloten daarom joden extra hoge prijzen te vragen. Ook gaven ze joden aparte plekken in het café, zodat zij gescheiden werden van de niet-joodse klanten. Gaandeweg gaven ze expliciet aan dat ze geen joodse bezoekers in hun café wensten. Het leidde tot grote opschudding: op een protestbijeenkomst tegen de discriminatie sprak onder meer de joodse eigenaar van het modehuis Hirsch & Cie, Sylvain Kahn.
In de jaren 1930 bleek dat het antisemitisme ook in Amsterdam een politieke vertaling kreeg: meerdere nationaalsocialistische en fascistische partijen wierpen zich op om het ‘joodse probleem’ in de samenleving tegen te gaan. De bekendste daarvan was de NSB. Toen in de jaren 1940 de Duitse bezetter een daadwerkelijk antisemitisch beleid ging uitvoeren, waren er ook geboren en getogen Amsterdammers die daaraan meehielpen. Zelfs na de Tweede Wereldoorlog bleek het antisemitisme niet verdwenen en duiken negatieve beelden over joden steeds opnieuw op. Om daadwerkelijk een tolerante stad te zijn, ook voor joden, moet Amsterdam steeds weer waakzaam blijven – en strijdbaar. Tegen elke vorm van uitsluiting, discriminatie en negatieve behandeling van joden.
Bart Wallet is Hoogleraar Joodse Studies: Vroegmoderne en moderne joodse geschiedenis.
* De verhalen die worden gepubliceerd op deze website weerspiegelen niet per se het beleid van de gemeente Amsterdam, maar zijn een creatieve uiting van de makers.
