Als iets bijna zo oud is als Amsterdam, is het wel de status die de stad geniet. Amsterdam is al eeuwenlang een baken van tolerantie. Het is een toevluchtsoord voor onderdrukte minderheden, een plek voor vrije denkers, een broedgrond voor het verspreiden van nieuwe ideeën.
Vanwege deze reden is Amsterdam sinds de 17e eeuw al een van de belangrijkste steden voor Joden in Europa. De boekdrukindustrie zorgde ervoor dat Amsterdam, oftewel Mokum, ook een centrum werd voor Joodse boekdrukkunst. Als je boeken verspreid dan zullen er ook boeken terugkomen. Mensen met kapitaal maakten er hun levensmissie van om zoveel mogelijk belangrijke of zeldzame boeken met allerlei uiteenlopende onderwerpen te verzamelen. Tegen de 19e eeuw waren er al talloze privéverzamelaars en bibliotheken in de stad te vinden. Óók van buiten de stad.
Een van deze verzamelaars was de Joodse zakenman Leeser Rosenthal (1794-1868). Hoewel hij nooit in Amsterdam woonde, is zijn collectie wel uiteindelijk hier terechtgekomen. Al vroeg in zijn leven zag Leeser het belang van het verzamelen van belangrijke boeken en teksten. Hij maakte het zijn levensmissie om zoveel mogelijk zeldzame werken te verzamelen over allerlei relevante Joodse onderwerpen. Met name de Joodse Verlichting, de Haskalah, was zijn persoonlijke interesse. Zijn privébibliotheek groeide uit tot een van de grootste en belangrijkste collecties van Joodse literatuur in de 19e eeuw. Na zijn overlijden in werd zijn privébibliotheek door zijn zoon geschonken aan de gemeente Amsterdam, en uiteindelijk kwam het zo terecht in de collectie van de universiteit van Amsterdam.
Sindsdien heeft de collectie een nadrukkelijke Nederlandse en Amsterdamse toon gekregen, doordat de verschillende bibliothecarissen en conservatoren de collectie aangevuld hebben met duizenden onmiskenbare Amsterdamse boeken en eenbladsdrukken. De Bibliotheca Rosenthaliana werd daardoor een onmisbare bron voor het onderzoek naar het Joodse heden en verleden van Amsterdam. Inmiddels bestaat de brede collectie uit geschiedenisboeken, gebedenboeken, bijbels, mededelingen, brieven, kalenders, ledenregisters, dagboeken en nog veel meer. De bibliotheek is als een patrijspoort, waar we doorheen kunnen kijken naar een Joods-Amsterdams verleden. Een verleden dat we niet meer in het heden kunnen herleven. De bibliotheek is als een kloppend hart van een ziel die de wereld al verlaten heeft. Netjes zorgen we voor dit hart, en vullen het aan.
Een ziel die de wereld al verlaten heeft. De bibliotheek was, net als de Joodse gemeenschap van Amsterdam, ook het doelwit van naziterreur tijdens de Tweede Wereldoorlog. De toenmalige werknemers waren de laatste verdedigingslinie en hebben gepoogd om de collectie uit handen van het Naziregime te houden, van Tora-rollen in schuilkelders tot het barricaderen van de deuren. Tevergeefs, want in 1944 kwam alsnog het bevel binnen om de gehele collectie te verwijderen en naar Duitsland te verplaatsen. Het leeuwendeel is toen meegenomen. Gelukkig hebben de Nazi’s uiteindelijk weinig gedaan met het materiaal, en bleef de collectie gestald in een loods nabij Frankfurt tot na de oorlog.
Na de oorlog is de collectie weer in zijn volledigheid teruggebracht naar Amsterdam, toch was de bibliotheek niet ongedeerd. Een groot deel van de werknemers, waaronder de toenmalige en voormalige curatoren, assistenten, en hun familieleden, hebben de holocaust niet overleefd. Maar de Bibliotheca Rosenthaliana werd weer opnieuw opgezet, en breidde zich uit. Inmiddels kent het een welverdiende plaats in de speciale collecties van de UvA en het Allard Pierson Museum. Het hart blijft kloppen, het leeft voort.
Auteur: Jan de Vries
Het Allard Pierson verzamelt, beheert, ontsluit, onderzoekt en presenteert waardevol en relevant cultureel erfgoed van de oudheid tot nu.
* De verhalen die worden gepubliceerd op deze website weerspiegelen niet per se het beleid van de gemeente Amsterdam, maar zijn een creatieve uiting van de makers.
