Na afloop van de Eerste Luchtverkeer Tentoonstelling Amsterdam (de ELTA) nam, de toen 29 jarige Anthony Herman Gerard Fokker, na zijn Duitse tijd de tentoonstellingsgebouwen aan de Papaverweg over en vestigde daar de N.V. Nederlandsche Vliegtuigenfabriek. De statuten van deze onderneming passeerden 21 juli 1919 bij Notaris F.H. van den Helm te Amsterdam.
De jonge Anthony Fokker was een gepassioneerd pionier die de luchtvaart een enorme impuls wist te geven. Niet in de laatste plaats om dat de op 7 oktober 1919 opgerichte KLM veel gebruik maakte van Fokker vliegtuigen. Menig beroemde KLM-vlucht werd met een Fokker gemaakt. Twee karakteristieke ondernemingen die elkaar letterlijk naar grote hoogte brachten.
De fabriek aan de Papaverweg werd vanaf 1919 voortdurend aangepast, uitgebreid en vernieuwd. Op foto’s uit het interbellum zijn de grote hoeveelheid productiehallen en werkplaatsen te zien. Het vliegterrein uit de ELTA tijd was niet geschikt voor de grotere Fokkervliegtuigen. Al in de jaren ’20 bouwde Fokker op het huidige Schiphol-Oost een “afbouwhangaar”. De in Amsterdam geproduceerde vliegtuigen werden daar (per boot) in onderdelen afgeleverd om te worden samengesteld.
Fokker was een praktisch en empirisch ingesteld persoon. Hij wist een vliegtuigontwerp meestal eerder te verbeteren dan menig constructeur. De Fokker fabriek bouwde vanaf 1919 tot en met 1939 totaal 1400 (civiele en militaire) vliegtuigen, wat een productietempo van 70 vliegtuigen per jaar betekende. In diezelfde periode ontwierp en bouwde Fokker ruim 200 varianten op de verschillende militaire en civiele vliegtuigtypen. Zeker in de jaren ’30 was hij een van de of misschien wel de grootste vliegtuigbouwer ter wereld.
De Fokker fabriek ondervond in de jaren 30 toenemende concurrentie van andere vliegtuigbouwers. In 1934 begon onder andere Douglas met het bouwen van geheel metalen vliegtuigen. De Fokker Fabriek in Amsterdam hield echter vast aan meer traditionele en pragmatische vliegtuigontwerpen, met hout, linnen en staalbuisconstructies. Maar uiteindelijk werd ook bij Fokker het ontwerpen en bouwen van vliegtuigen meer en meer een wetenschap. Anthony Fokker was een inspirerende maar dominante baas. Hij overleed op 23 december 1939 in New York en ligt begraven in Driehuis Westerveld.
In de dertiger jaren begon het nationaal socialisme in Duitsland een concrete bedreiging te vormen. De Nederlandse overheid besloot daarom ter versterking van de LVA een aantal jachtvliegtuigen en bommenwerpers bij Fokker te bestellen. Op 10 mei 1940 overvielen de Duitsers ons land tijdens de operatie Fall Gelb. Na de capitulatie kwam de Fokker fabriek onder bevel van het “Reichs Luftfahrt Ministerium” in Berlijn en moest gaan werken voor de Luftwaffe. Opvallend is dat in 1941 nog steeds Fokker vliegtuigen werden afgebouwd. Maar het was vooral een donkere periode voor de Fokker mensen, waarvan enkelen door de Duitsers werden gefusilleerd vanwege hun sabotage acties. De fabriek zelf werd enorm gecamoufleerd door er een dorpsaanzicht aan te geven. Dat mocht echter niet baten.
Op 17 juli 1943 kreeg de 385th en 388th BG van de Amerikaanse 8th Airfoce opdracht de Fokker fabrieken te bombarderen. Het zicht was slecht en dat had dramatische gevolgen. Geen enkele bom trof de fabriek, in plaats daarvan werden de Van der Pekbuurt, de Vogelbuurt en de Asterweg zwaar getroffen. Dat had veel dodelijke slachtoffers en gewonden tot gevolg.
Op 25e juli bombardeerde de het 180 Sqn van de RAF de Fokker fabriek, dit keer was het wel raak, de fabriek werd zwaar getroffen, maar ook hier ook dodelijke slachtoffers en gewonden. Tenslotte bombardeerde op 28 juli het Franse 342 Squadron “Lorraine” van de RAF de fokker fabriek nogmaals. Toen lag de fabriek in Amsterdam Noord volledig in puin. Het koste in totaal 206 doden en 142 zwaar gewonden onder de Amsterdamse bevolking. Jaarlijks worden deze slachtoffers bij het Fokker monument op de Nieuwe Noorder begraafplaats in Amsterdam herdacht.
Na de oorlog besloot de regering dat ons land weer een zelfscheppende vliegtuigindustrie moest hebben en hielp mee de Fokker fabriek te herbouwen. Eind jaren ’40 besloot de Fokker directie dat de ruimte aan de Papaverweg te klein was geworden. Het personeel werd uitgenodigd om in het Astoria theater aan het Mosplein kennis te nemen van de nieuwbouwplannen. In 1949 werd een start gemaakt met de bouw van een nieuwe, grotere fabriek op Schiphol waarmee Fokker weer terug zou komen op de wereldmarkt.
Pas in 1957 werd voor de laatste keer de sleutel van de poort aan de Papaverweg omgedraaid en was Fokker definitief weg uit Amsterdam Noord, 38 jaar na de afloop van de ELTA.
“Er zijn zoveel vreugden stormen over het hoofd van die oude fabriek gegaan. Daaraan moesten we denken toen de sleutel werd overgegeven. We gingen ietwat verloren weg, terug naar de nieuwe fabriek op Schiphol die echt veel groter, veel beter, veel lichter en veel mooier is. ” Citaat uit het personeelsblad Fokker, juni 1957
“Er zijn zoveel vreugden stormen over het hoofd van die oude fabriek gegaan. Daaraan moesten we denken toen de sleutel werd overgegeven. We gingen ietwat verloren weg, terug naar de nieuwe fabriek op Schiphol die echt veel groter, veel beter, veel lichter en veel mooier is. ”
Auteur: Peter de Raaf
* De verhalen die worden gepubliceerd op deze website weerspiegelen niet per se het beleid van de gemeente Amsterdam, maar zijn een creatieve uiting van de makers.
