De Jodenbuurt na 1945

De leegte

In de Jodenbuurt, gelegen in het oostelijk deel van het stadscentrum en traditioneel gezien als het gebied tussen Waag en Weesperplein, waren honderden gebouwen vernield in de laatste oorlogsjaren, vooral tijdens de Hongerwinter. Niet als gevolg van bombardementen, maar omdat niet-Joodse Amsterdammers ze hadden geplunderd en gesloopt voor brandhout. Voor de Joodse Amsterdammers die de Shoah (de Holocaust) hadden overleefd was de aanblik van de wijk hartverscheurend. Niet alleen vanwege de daadwerkelijke gaten in de huizenrijen, maar vooral om wat ze representeerden: de leegte die was achtergelaten door dierbaren die niet waren ‘teruggekomen’.

Kloppend hart

Vóór de Duitse bezetting was zo’n tien procent van de Amsterdammers Joods. Het merendeel van hen was vermoord. De Joodse wijk was eeuwenlang het kloppende hart van een levendige gemeenschap – of beter: gemeenschappen – geweest. De sanering van de buurt was reeds in de eerste helft van de twintigste eeuw begonnen, en veel Joodse Amsterdammers waren al (ver) voor de oorlog naar ‘betere’ delen van de stad getrokken, zoals naar de naastgelegen Plantage, de Pijp, en later de Rivierenbuurt en Transvaalbuurt. Toch had de oude Joodse wijk nog steeds een grote symbolische betekenis, al was dat vooral om haar verleden, dat dikwijls sterk geromantiseerd werd.

Stadssanering

Hoewel een deel van de overlevenden na de Shoah weer terugkeerde naar de omgeving van de Jodenbreestraat en Weesperstraat, betekende de naoorlogse stadsvernieuwing het definitieve einde van het wonen in de smalle straten en gangen. De Jodenbuurt zou compleet van aangezicht veranderen – zoals een verslaggever van Het Parool eind jaren vijftig schreef, “als de stadssanering [afbraak en nieuwbouw] deze gapende wond in het lichaam van Amsterdam zal hebben geopereerd.” De laatste bewoonbare huizen die de ambities voor cityvorming van de gemeente in de weg stonden werden in die tijd onteigend en begin jaren zestig gesloopt. In de daaropvolgende decennia werd de Weesperstraat een stadsautosnelweg en verrees wat de Stopera zou gaan heten op het voormalige eiland Vlooienburg.

Joods erfgoed

Vanaf het eind van de jaren tachtig, onder invloed van zowel veranderde ideeën over monumentenbehoud en architectuur als een collectieve herinneringscultuur van de Tweede Wereldoorlog waarin de Jodenvervolging centraal was komen te staan, kon het Joods erfgoed in de stad op meer belangstelling rekenen. In 1987 trok het Joods Historisch Museum (nu Joods Museum) in het synagogencomplex aan het Jonas Daniël Meijerplein. Sinds 2010 zijn het museum, de tegenoverliggende Portugese Synagoge en de Hollandsche Schouwburg aan de Plantage Middenlaan samen het Joods Cultureel Kwartier, in maart 2024 is daarbinnen het vernieuwde Nationaal Holocaustmuseum geopend.

De focus op de Shoah in de voormalige Joodse wijk is groot, wat ook te zien is aan alle kleinere en grotere monumenten, zoals de vele Stolpersteine (struikelstenen) en het in 2021 onthulde Holocaust Namenmonument. Het Joods leven is grotendeels uit de buurt verdwenen, de Joodse infrastructuur van winkels en restaurants heeft zich in de afgelopen decennia verplaatst naar Amsterdam-Zuid, Buitenveldert en Amstelveen. Ondanks het feit dat de Jodenbuurt dus nog slechts ten dele een ‘Jewish space’ is, is de Joodse identiteit van de wijk wel een belangrijk onderdeel van het narratief over de stad Amsterdam.