In de nacht van 9 op 10 november 1938 vinden er in heel Duitsland massale aanvallen plaats op Joodse winkels, scholen en synagogen. Mensen worden hun huizen uitgesleept, gebouwen worden in brand gestoken, mannen en vrouwen worden mishandeld en vermoord. Het is een voorlopig dieptepunt in de jarenlange stelselmatige discriminatie en uitsluiting van de kleine Duitse Joodse minderheid.
Het zijn met name Hitlers staatvechters van de SA die de aanvallen uitvoeren terwijl de Duitse burgerbevolking toekijkt. Deuren van huizen worden ingetrapt, waarna hordes dronken nazi’s met knuppels en bijlen binnenvallen. De boel wordt kort en klein geslagen, vrouwen en kinderen worden mishandeld, soms worden de mannen voor hun ogen doodgeslagen. Er vallen 400 doden en duizenden gewonden. 30.000 Joden worden die nacht opgepakt en afgevoerd naar concentratiekampen. Op de ochtend van 10 november liggen de straten van Berlijn en Wenen bezaaid met huisraad en glas. Vanwege al dat gebroken glas, wordt de nacht bekend als de Kristallnacht. Het is een voorbode van wat de Europese Joden nog te wachten staat.
De wereld reageert verbijsterd. Dagblad De Tijd meldt op 11 november: ‘In alle landen heerst alom verontwaardiging’. De New York Times schrijft: ‘De tonelen die zich gisteren afspeelde kan niemand aanzien zonder zich te schamen over de ontaarding van de mensheid.’ Sommigen gaan direct over tot actie, zoals de Amsterdamse Truus Wijsmuller. Zij reist in overleg met Joodse hulpinstanties af naar Wenen en heeft daar een persoonlijk onderhoud met de beruchte Adolf Eichmann, de latere architect van de holocaust. Wijsmuller krijgt het voor elkaar om duizenden kinderen te redden uit nazi-Duitsland, een heldendaad waar ze later in binnen- en buitenland om wordt geroemd. Maar Truus Wijsmuller is een uitzondering. Ook de meeste landen staan niet te springen om Duitse vluchtelingen te helpen.
Het Duitse antisemitisme heeft een lange geschiedenis en is de belangrijkste pijler van het Nationaal Socialisme. In de rassenleer van de nazi’s staan de Joden op de allerlaagste tree. Niet lang nadat Adolf Hitler in 1933 aan de macht komt, stellen de nazi’s dan ook alles in het werk om de Duitse Joden het land uit te jagen. Vanaf herfst 1933 worden Joden geweerd uit de kunst- en mediabranche. In 1935 worden de Neurenbergerwetten aangenomen, waarbij op basis van ras de burgerrechten van Joden worden ingeperkt. De wetten bepalen onder meer dat Joodse Duitsers niet meer mogen stemmen, geen openbare functies bekleden of trouwen met niet-Joden. In 1938 worden duizenden Joden simpelweg opgepakt en het land uitgezet bij de Poolse grens. Maar de Polen nemen de Joden niet op, waardoor de mannen, vrouwen en kinderen zonder eten, drinken of onderdak vastzitten rond de grensstreek. Uit wraak schiet de 17-jarige Joodse Herschel Grynszpan op 7 november 1938 in Parijs de Duitse diplomaat Ernst vom Rath dood. Deze aanslag is het startsein voor een door de overheid gereguleerde massale wraakactie op Joodse winkels, huizen en synagogen in heel Duitsland.
Er komt na de Kristallnacht een grote stroom vluchtelingen op gang. Het Comité voor Joodsche vluchtelingen houdt zich vanaf 1933 bezig met de opvang van Joodse vluchtelingen in Amsterdam. De instantie is gevestigd aan ’s Gravenhekje 7 bij de Prins Hendrikkade, voorzitter is professor David Cohen. Het comité draait op giften; alle kosten die voor de vluchtelingen worden gemaakt zijn voor rekening van het comité. De Nederlandse overheid hanteert een streng vluchtelingenbeleid. Het comité moet vluchtelingen screenen op politieke overtuiging. Velen worden teruggezonden. Het was de bedoeling dat de vluchtelingen tijdelijk in Nederland verblijven. Het toenmalige Palestina -op dat moment onder Engels bestuur- is één van de weinige plekken waar de gevluchte Joden mondjesmaat terechtkunnen. Duizenden Duitse Joden verhuizen daar tussen 1933 en 1940 naartoe.
Veel van de meer gefortuneerde Duitse vluchtelingen komen in Amsterdam Zuid terecht, waaronder de familie van Anne Frank. Nederland neemt in totaal 30.000 Joodse vluchtelingen op. Ter vergelijking: Canada 6.000, Noorwegen 500. In 1937 komen in Amsterdam 1.395 vluchtelingen aan, in 1938 (het jaar van de Kristallnacht) zijn dit er 3.915. Ook hiervan mag slechts een klein deel blijven; ongeveer 70 procent wordt teruggestuurd. Er wordt een vluchtelingenkamp opgezet in Drenthe bij het plaatsje Westerbork, waar de nieuwkomers op adem kunnen komen. Ook worden vluchtelingen ondergebracht bij particulieren.
Als in 1940 de Duitsers Nederland binnenvallen, komen deze Duitse vluchtelingen alsnog in de klauwen van de nazi’s terecht. Het Comité voor Joodsche vluchtelingen is niet langer relevant en wordt opgeheven. Alle zaken aangaande de in Nederland verblijvende Joden worden nu waargenomen door de nieuw opgerichte Joodsche Raad, gevestigd aan de Nieuwe Keizersgracht 58. Professor David Cohen is ook hier weer voorzitter van, samen met diamantair Abraham Asscher. De Joodsche Raad fungeert als aanspreekpunt voor de Duitse bezetter inzake de Hollandse Joden. Zo zorgt de Raad voor de distributie van de Jodensterren, en als de Duitsers aan de Joodsche Raad aangeven hoeveel Joden er gedeporteerd moeten worden, is het aan de Raad om een exacte namen- en adressenlijst op te stellen. De medewerkers van de Joodsche Raad -over het hele land verspreid zijn dat er 15.000- zijn gevrijwaard van deportatie. Tegelijkertijd bepalen zij wie er wél gedeporteerd worden. In de praktijk komt het erop neer dat de Raad uitvoert wat de Duitsers willen, wat de deportatie en uiteindelijke moord op de in Holland aanwezige Joden aanzienlijk versnelt.
Het voormalige vluchtelingenkamp Westerbork wordt nu een concentratiekamp waar elke dinsdag een lange rij goederenwagons vol Joden -jong oud, ziek, hulpbehoevend- op een 3 dagen en nachten lange reis gaat naar de vernietigingskampen. Zodra in 1943 alle in Holland verblijvende Joden zijn gedeporteerd, wordt de Joodsche Raad opgeheven en worden professor David Cohen en Abraham Asscher zelf afgevoerd. Van de 140.000 Nederlandse Joden worden er 107.000 gedeporteerd naar de concentratiekampen. Hiervan keren er 5.200 levend terug. Waaronder Cohen en Asscher.
Wekelijks komen er nieuwe historische achtergrondverhalen bij op de nieuwspagina van de gemeente Amsterdam. Een deel van deze verhalen verschijnt ook in de gemeentekrant Amsterdam. De oplage is 523.000 exemplaren en komt zes keer per jaar uit in heel Amsterdam.
* De verhalen die worden gepubliceerd op deze website weerspiegelen niet per se het beleid van de gemeente Amsterdam, maar zijn een creatieve uiting van de makers.
