Joden op stand

‘Jodengrachten’

Tot midden negentiende eeuw kon slechts een kleine groep Amsterdams-Joodse families zich tot de hoofdstedelijke elite rekenen. Hoewel sommige van deze families huizen bezaten in het westelijk deel van de grachtengordel, waren zij vooral goed vertegenwoordigd op de zogenaamde ‘Jodengrachten’: samen maakten de Nieuwe Herengracht, Nieuwe Keizersgracht en Nieuwe Prinsengracht het gefortuneerde deel van de Jodenbuurt uit. Hier klonken veel Sefardische (Portugees- of Spaans-Joodse) namen als De Pinto, Da Costa en Lopes Suasso. Maar ook Asjkenazim, Hoogduitse en Oost-Europese Joden, zoals de Asschers, beklommen de sociale ladder en betrokken huizen in de buurt.

Plantagebuurt

De Plantage, ten oosten van het stadscentrum, was eeuwenlang te drassig om te bebouwen maar desondanks de ideale bestemming voor de rijkere Amsterdammer om zich te verpozen en te flaneren in het groen. In de tweede helft van de negentiende eeuw werd bebouwing mogelijk gemaakt en veranderde de buurt van lusthof in een deftig stadsdeel, met elegante appartementen, luxueuze villa’s én een Joods karakter vanwege de aanzienlijke groep welvarende Joodse Amsterdammers die er neerstreek. Bekende plekken in de Plantagebuurt waren dierentuin Artis, populair adres voor Joodse families op zaterdagmiddag, de ‘Burcht van Berlage’, het bondsgebouw van de Algemene Nederlandse Diamantbewerkersbond en symbool van de sociale stijging van veel Joodse diamantbewerkers in deze periode, en de Hollandsche Schouwburg, die tijdens de Tweede Wereldoorlog de gruwelijke bestemming van deportatieplaats zou krijgen.

Amsterdam-Zuid

Vanaf het laatste kwart van de negentiende eeuw breidde Amsterdam uit naar het zuiden. Net als de Plantage trok ook (Oud-)Zuid een aanzienlijke groep welvarende Joden. Zij vestigden zich in de villawijk Willemspark, maar vooral, in de twintigste eeuw, in de Apollobuurt, Stadionbuurt en Rivierenbuurt. Hoewel het grootste deel van Zuid niet zo’n uitgesproken Joods karakter kreeg als de Plantage, gold dat wel voor de Rivierenbuurt. Ondertussen konden deze Joodse bewoners van Zuid geen traditionele elite meer worden genoemd. Zij behoorden veelal tot de (hogere) middenklasse. In de jaren dertig vonden daarnaast veel vermogende Joodse vluchtelingen uit nazi-Duitsland een tijdelijk toevluchtsoord in de Rivierenbuurt. Aan de vooravond van de Tweede Wereldoorlog was rond de 35 procent van de bewoners van deze buurt Joods – voor de Plantage en ‘Jodengrachten’ was dat toen ongeveer anderhalf keer zoveel.

Joodse elite

De Joodse geschiedenis van de oostelijke grachtengordel, de Plantage en Zuid is tot op zekere hoogte wel bekend onder Amsterdammers. Net als echter armere Joden niet allemaal in de oude Jodenbuurt woonden, maar ook ver daarbuiten, gold voor de Joodse elite eveneens dat zij ook buiten Amsterdam vertegenwoordigd waren: in andere grote steden, industriële centra en universiteitssteden, en vanaf eind negentiende eeuw in toenemende mate in buitengebieden als het Gooi. Daar vormden de villa’s en landhuizen van deze Joden het bewijs in steen van hun ‘belonging’ tot de hoogste sociale en intellectuele kringen. Bovendien was de Sefardische elite al in de achttiende eeuw naar buitenplaatsen langs de rivier de Vecht getrokken, als ze net als hun niet-Joodse buren de stinkende stad in de zomermaanden verruilden voor landelijke idylle.

Lees meer over dit onderwerp in dit artikel.

Auteur: Sietske van der Veen