Het verhaal leest als een digitale tragedie: Amsterdam, ooit de onbetwiste internetpionier, zit nu volledig gevangen in de klauwen van Amerikaanse Big Tech. Maar in labs en in kantoren werken Amsterdammers aan een comeback voor de nabije toekomst.
Het was januari 1994 toen Amsterdam internetgeschiedenis schreef. Als eerste gemeente ter wereld zette de stad zijn complete bestuurlijke informatiesysteem online, toegankelijk via De Digitale Stad – een baanbrekend platform dat door Marleen Stikker en haar medestanders werd opgericht. “We hadden een data liberation army,” herinnert Stikker zich tijdens een interview in het kantoor van Waag Futurelab aan de Nieuwmarkt. “We gingen de geknechte data die belangrijk waren voor de democratie helpen online te brengen. Alle ambtenaren en politici kregen e-mailadressen.”
Amsterdam was toen niet zomaar een vroege gebruiker van internet, maar een creatieve digitale broedplaats. Tienduizenden Amsterdammers namen hun eerste stappen op het wereldwijde web via De Digitale Stad. “Modems waren overal uitverkocht in de hele stad,” vertelt Stikker over de grote toeloop. Het was een tijd van experimenten, van user-generated content voordat die term bestond, en het begin van online democratie en debat. Steden uit de hele wereld keken mee en volgden het voorbeeld. Amsterdam was de onbetwiste hoofdstad van het vroege internet.
Dertig jaar later is diezelfde stad digitaal overgenomen door Amerikaanse Big Tech. “De gemeente Amsterdam zit met zijn hele hebben en houden in de Amerikaanse clouds, zoals e-mail en dataopslag,” verzucht Stikker. Uit onderzoek van de NOS blijkt dat alle Nederlandse gemeenten – op Hardinxveld-Giessendam na – alle provincies, en negen van de 15 ministeries afhankelijk zijn van Amerikaanse cloud voor dataopslag.
“In het Nationaal Actieplan Elektronische Snelwegen uit 1994 sprak de overheid nog over het beschermen van het ‘digitaal publiek domein’ als overheidsverantwoordelijkheid,” vertelt Stikker. De overheid zag digitale infrastructuur als een voorziening van algemeen belang op basis van democratische waarden. “Maar alles werd overgelaten aan de markt.”
En die markt wordt nu gecontroleerd door een handvol Amerikaanse Tech giganten. Met als escalatie de vermenging met de Amerikaanse staat, die onder aanvoering van president Donald Trump op ramkoers is gegaan met democratische en rechtsstatelijke grondbeginselen als vrijheid van meningsuiting, persvrijheid en privacy. Wat in de woorden van Stikker in Amsterdam begon als “radicaal democratisch experiment”, is nu afhankelijk van de grillen van een land dat met Trump lijkt af te glijden naar een autocratie.
“De Amerikanen kunnen meelezen, diensten uitzetten en hebben ongewenste macht,” schrijft internetpionier Rop Gonggrijp in De Correspondent. Dat bleek recent nog, toen het ICC in Den Haag zijn toegang tot Amerikaanse clouddiensten verloor na Amerikaanse sancties. Wat ooit publieke infrastructuur was, is nu privaat bezit. En dat raakt iedereen: van scholen tot zorginstellingen, van nieuwsmedia tot burgers.
“We hebben ons volledig uitgeleverd,” constateert Stikker. “Big Tech bepaalt of onze systemen wel of niet functioneren en hebben zo invloed op hoe onze democratie en rechtsstaat functioneren.”
“Toen Mark Zuckerberg en Elon Musk tijdens de presidentiële inauguratie achter Donald Trump gingen staan, kwam de macht van Big Tech heel zichtbaar in beeld.” Dat was volgens Stikker een “wake-up call” voor velen. “Mensen beginnen te begrijpen dat we de digitale ruimte moeten bevrijden en opnieuw moeten vormgeven op basis van publieke waarden.”
In Amsterdam pleitte raadslid Elisabeth IJmker (Groen-Links) al voor de verkiezing van Trump voor digitale onafhankelijkheid. In 2023 diende ze een voorstel in dat door de gemeenteraad werd aangenomen: Amsterdam moet onderzoeken wat er nodig is om in 2030 digitaal onafhankelijk te zijn. Het begrip ‘digitale soevereiniteit’ is politiek geworden. “Er moet een plan B zijn, willen we voorkomen dat de Amerikaanse regering of Big Tech alles voor ons bepaalt,” zei ICT-wethouder Alexander Scholtes in maart. Maar de uitvoering blijft lastig – nog altijd staan in aanbestedingen eisen die eigenlijk alleen door Amerikaanse bedrijven vervuld kunnen worden.
De concrete oplossingen ontstaan niet in raadszalen, maar in labs en in kantoren. Daar werken Amsterdammers aan de bevrijding van Amerikaanse Big Tech. Stikkers Waag Futurelab ontwikkelt samen met partners de “Public Stack” – een stapeling van technologieën die uitgaat van publieke waarden in plaats van aandeelhoudersbelang. Denk bij die stapel aan de app op je smartphone, de hardware van diezelfde smartphone, het operating systeem en appstore die je gebruikt. En de telecom- of satellietsystemen waarover je berichten verstuurd. Dat zijn verschillende lagen van het internet, die niet zonder elkaar kunnen werken. En op ieder van die lagen van de stack is Big Tech nu in controle. “Die afhankelijkheid kunnen we ons niet veroorloven,” vertelt Stikker. “We moeten onze grip op technologie terugkrijgen.”
Het is haar missie en die van Waag Futurelab om te laten zien dat het al kan, werken aan nog meer alternatieven en zo het federatieve internet op de kaart zetten en uitbouwen. “Voor alle gebruikte technologische componenten zijn alternatieven beschikbaar,” vertelt Stikker. “Die zijn solide en kan je gebruiken. We hebben een helpdesk om mensen over te laten stappen.”
Met de door Waag Futurelab (mede)ontwikkelde Fairphone is er al een ethisch alternatief voor de Amerikaanse iPhone van Apple. Ook zijn in Europa genoeg alternatieven voor cloud en social media. Waag biedt met waag.social op Mastodon een alternatief voor Amerikaanse platforms als X en Bluesky. Stikker wijst ook naar Blender, het wereldwijd gebruikte 3D-softwarepakket. “Dat is open source en wordt vanuit Amsterdam gecoördineerd.”
De Public Stack is geen verre toekomstdroom maar een bestaande realiteit die verder ontwikkeld kan worden. “Ik ben altijd een heel realistisch iemand geweest,” zegt Stikker. “Het is geen ideaal. Het is realisme om te wijzen op de gevaren, maar ook op de uitweg.” En zo kan de cirkel zich sluiten. Amsterdam begon in de jaren ‘90 met de Digitale Stad als internetpionier, raakte verstrikt in Big Tech, en werkt nu aan de digitale bevrijding.
Auteur: Krijn Schramade van Bureau Wibaut
Wat is jouw wens voor de toekomst van onze jarige stad? Hoe ziet Amsterdam eruit in 2050 en daarna? Wat eten we, hoe bewegen we door de straten, hoe wonen we en hoe leven we met elkaar? Denk, praat en doe mee tijdens de ToekomstTiendaagse van 12 t/m 21 juni 2025. Laat je inspireren door talks, duurzame modeshows, VR installaties, e-cart races, hackathons en nog veel meer.
* De verhalen die worden gepubliceerd op deze website weerspiegelen niet per se het beleid van de gemeente Amsterdam, maar zijn een creatieve uiting van de makers.
