Over de rietvelden zweeft een bruine kiekendief op zoek naar een ochtendhapje. Kom hier biologische melk drinken, nodigt een bord langs de Broekergouw uit. In de verte luidt een kerkklok. Dwaal mee door het groene Waterland.
Dit is een vergeten, dromerig hoekje in het vrijwel oneindig gevarieerde Noord-Holland. Vanuit Waterland gezien, ligt het drukke Amsterdam ver weg, verscholen achter de brede rug van de Ringweg. Wandel of fiets mee van hartje Amsterdam-Nieuwendam over de Beemsterstraat, onder de Ringweg door en ziedaar: weids Waterland. Lome rust en ruimte.
Steek een bruggetje over en volg de Zunderdorpergouw. Een scrabble-topper, lijkt me. Alleen in Waterland noemen ze wegen en paden een gouw. Een gouw kennen wij in andere delen van het land als een riviertje, een sloot.
Deze gouw leidt naar Zunderdorp. Rond de stoere kerktoren die vloed en stormen heeft doorstaan ligt het dorpje met nog geen vijfhonderd inwoners. De toren is in de vijftiende eeuw gebouwd, de witgepleisterde kerk zelf is enkele eeuwen jonger. ‘Als je goed kijkt, zie je dat de toren een beetje scheef staat,’ lacht een dorpeling die zichzelf en zijn hond uitlaat. Inderdaad, oudjes willen wel wat scheef zakken.
Je zou niet zeggen dat Nieuwendam, waar we deze etappe begonnen, bestuurlijk ooit onder dit bescheiden Zunderdorp viel. Dat was in de tijd (1619) dat zes dorpen besloten zich samen als Waterlandse Unie sterk te maken ter bescherming van hun rechten. Behalve Zunderdorp waren dat Ransdorp, Zuiderwoude, Broek in Waterland, Landsmeer en Schellingwoude. Dat is inmiddels allemaal geschiedenis, want Zunderdorp valt sinds 1921 onder het gemeentebestuur van Amsterdam.
De uitbreiding van de stad met het ruime Waterland rond Zunderdorp kwam de gemeente Amsterdam goed van pas. Om te koesteren? Nee, om afval te dumpen.
Het Amsterdamse stadsvuil verdween in de met grondwater volgelopen petgaten tussen de oude legakkers. De legakkers herinnerden aan de tijd dat hier veen werd geschept en opgebaggerd. Talloze vrachtwagens brachten stadsvuil naar de Volgermeerpolder bij Zunderdorp. Ook chemisch afval, met name van Philips Duphar. Je moest dat spul toch ergens laten?
De commissie, met o.a. Jac. P. Thijsse, die zich in 1928 boog over de inrichting van het Boschplan liet toen al weten dat afval zoals dat naar de veenderij bij Zunderdorp ging, zeker niet geschikt was om het beoogde Amsterdamsche Bosch op te hogen. Te sterk vervuild. Dat was een veelzeggend signaal zou je zeggen. Maar de transporten met afval reden onverdroten door richting Volgermeerpolder.
In 1980 ontplofte bij wijze van spreken de bom. Enkele doorgeroeste vaten in de afvalhoop tussen Zunderdorp en Broek in Waterland barstten open. Alarm!
Een poging het lek stil te houden lukte niet. Hier in Waterland bleek bij nader onderzoek inmiddels meer dan tweeduizend ton aan giftige chemicaliën (o.a. dioxine) te liggen. De Volgermeerpolder haalde plots alle kranten. Uiteindelijk is het giftige spul groen ingepakt. Het ligt er wel, maar je ziet er niets meer van.
Sterker, op een laag ondoorlatende folie groeit een nieuw veenlandschap. Zo kan het gebeuren dat je nu van Zunderdorp over de Broekergouw naar Broek in Waterland gaat, zonder je te realiseren een gebied te passeren dat nog geen halve eeuw geleden groot en alarmerend nieuws was.
In 1911 wandelde U.G. Dorhout (1879-1959) ook in Waterland. Hij vertelde in het blad Eigen Haard: ‘Rustig graast hier het vee in malsche weiden, slechts nu en dan uit zijn droomerige stilheid opgeschrikt door het naderende stoomros, dat de vlakte doorsnelt.’ Dat was de stoomtram die van Amsterdam naar Monnickendam hobbelde. Aan die tijd herinnert in Broek de straat Trambaan, ooit een deel van het tracé dat de tram van 1888 tot 1956 reed.
Neem, komend uit Zunderdorp, het tunneltje voor voetgangers en fietsers dat onder de drukke provinciale weg naar hartje Broek in Waterland leidt. Kuier mee langs het Havenrak, de havenkom van, volgens velen, het mooiste dorp van Waterland. En realiseer je dat je nu in de voetsporen treedt van keizer Napoleon. En van koning Willem I die hier tsaar Alexander van Rusland mee heen nam.
In een curieus, pagode-achtig gebouwtje aan het water zou keizer Napoleon in 1811 thee hebben gedronken. Het bouwwerk dateert uit de laatste decennia van de achttiende eeuw en is inmiddels tot rijksmonument verklaard – een van de tientallen rijksmonumenten die je in dit dorp aantreft.
Napoleon was zo onder de indruk van Broek in Waterland dat hij zijn vrouw die in Amsterdam verbleef, per briefje adviseerde (telefoon was er nog niet) hier ook een kijkje te komen nemen.
De fraaie panden, schreef het tijdschrift Eigen Haard in 1911, zijn te danken aan bejaarde zeekapiteins op de koopvaardij die hier hun laatste levensdagen gingen slijten. ‘En naast hen vestigden zich er talrijke voorname kooplieden in granen op de Oostzee en reeders op de Indiën. ’t Was een gezeten, degelijke bevolking, wier grootste deugden zuinigheid en huiselijkheid waren. Rust, orde en zindelijkheid dat waren de drie genoegens, waarin de Broeksche voorvaderen hun heil zochten.’ Aldus het blad.
De netheid van de woningen in het dorp werd wereldberoemd. Het verhaal gaat dat, ook al was je koning of keizer, je pas een woning binnen mocht nadat er gedweild was. En of je de schoenen en laarzen even uit wilde doen.
Lees nog even mee in Eigen Haard anno 1911 over het vroegere leven in Broek in Waterland: ‘eenige ontspanning bestond hierin, dat ze de huizen van binnen als van buiten om het meest begonnen te versieren. Naijver en jalouzie hebben echter helaas soms aan den goeden smaak afbreuk gedaan. Zoo ontstonden de pronkerige huisjes met hun kraakheldere tuinen van geschoren heggen en stijve planten (-). En van binnen de kamers gevuld met antieke meubelen, oud-koperen huisgereedschap, hoogopversierde pronkbedden, en fraai besneden kasten tot bovenaan gevuld met het meest kostbare oud-porselein en andere antiquiteiten. Van rustige-rust hield men (-),) strenge keuren werden uitgevaardigd opdat een ieder huizen en erven en straten schoon zou houden.’
Ruim een eeuw later door Broek dwalend, is van na-ijver niets te merken. Hier heeft verder de tijd stil gestaan en dat doet weldadig aan.
Tussen renteniers en rijke reders woonde hier als bekende dorpeling Neeltje Pater (1730-1789). Neeltje was opgegroeid in een vooraanstaande familie. Haar vader was, net als menige voorouder, burgemeester van Broek in Waterland. Neeltjes echtgenoot, Cornelis Schoon, was geen burgemeester, maar wel een welgestelde koopman. Kinderen kreeg het echtpaar niet.
Neeltje werd bij wijze van spreken slapend rijk. Ze erfde bezittingen van overleden familieleden en van haar man. Deze vermogende dame bezat zelfs aandelen in de VOC. Toen stadhouder prins Willem V met zijn gezin in 1788 een bezoek bracht aan haar dorp was Oranjegezinde Neeltje daar zo blij mee, dat ze besloot alle kosten voor haar rekening te nemen. En ja, zoals dat ging, voelde de stadhouder zich verplicht bij haar thuis enkele verversingen te gebruiken.
Een jaar later overleed ze. Een deel van haar vermogen had ze bestemd voor een fonds waaruit de armen van Broek in Waterland tot in de eeuwigheid geholpen zouden worden. Neeltje is begraven in de kerk bij de haven. Haar grafsteen, met die van haar man, vind je links van de entree van de kerk.
Deze Sint Nicolaaskerk dateert van voor 1400. De Spanjaarden staken die kerk in 1573 in brand. Dorpelingen besloten in 1628 hun kerk weer op te bouwen, op de fundamenten van de verwoeste voorganger. Een deel van het huidige kerkinterieur stamt uit die tijd, zoals de preekstoel. Op de preekstoel staat een zandloper die precies aangeeft wanneer het uur dat destijds voor de preek was uitgetrokken, ten einde liep.
Deze kerk hield de herinnering aan de vroegere hagenpreken in stand door de regel dat de stoelen in het midden van de kerk voor vrouwen en kinderen waren, de mannen zaten op banken er omheen. Net zoals ze tijdens de (door de Spanjaarden verboden) hagenpreken gewapend om de vrouwen en kinderen heen stonden.
Nu geldt deze regel niet meer bij de erediensten. In de kerk kan je tegenwoordig zelfs een kopje koffie drinken of iets te eten bestellen. Plof neer op het terras naast de kerk en geniet van het zicht op het dorp aan het water. En verbaas je over de wonderlijke theekoepel waar Napoleon zijn thee zou hebben gedronken.
Vooruit, verderop is meer te zien. Uitgerust verlaten we Broek via de Burgemeester Peereboomweg richting Zuiderwoude. Pieter Jan Peereboom was van 1923 tot 1946 burgemeester van de gemeente Broek in Waterland. Sinds 1811 viel Zuiderwoude onder die gemeente. Broek mag de naam hebben het mooiste dorp in Waterland te zijn, Zuiderwoude is vermoedelijk het oudste dorp in de provincie. Je zou niet zeggen dat in de zestiende en zeventiende eeuw dit dorp bruiste van leven dankzij de (internationale) handel. Het lag toen goed bereikbaar voor de scheepvaart aan de Zuiderzee.
Zoals de zee eb en vloed kent, zo kenterde ook de welvaart van het dorp. Toen het bij Broek in Waterland werd gevoegd, stond de gemeente Zuiderwoude financieel gesproken in het rood. Zuiderwoude werd voor de schippers moeilijker te bereiken. Het zwaartepunt van de handel verschoof naar Amsterdam. De straatweg van 1933 naar Broek in Waterland, ten tijde van burgemeester Peereboom, betekende qua bereikbaarheid dan ook een grote verbetering.
Aan het verleden van Zuiderwoude herinnert de bakstenen zaalkerk met houten toren uit 1877. Op deze plek, een terp, zou al in de elfde eeuw een kapel hebben gestaan. De kerk is een van de rijksmonumenten hier, ja zelfs het hele dorpsgezicht is van rijkswege beschermd vanwege de cultuurhistorische en stedenbouwkundige waarde. Hoezeer Zuiderwoude kwetsbaar genesteld lag aan de voet van de zeedijk bleek in 1916. Toen beukte bij een stormvloed het water van de vol geblazen Zuiderzee zo hevig tegen de Waterlandse zeedijk dat die hier bij Zuiderwoude brak.
Het had die donderdag 13 januari 1916 wel hard gewaaid, maar niemand maakte zich er ongerust over. De melkboot was gewoon uit Broek naar Amsterdam vertrokken. In de nacht moesten gezinnen voor het snel wassende water naar zolder vluchtten. Gemeentescretaris W. van Engelenburg in Broek werd gewekt, hij zag ontzet in de ochtendschemer hoe de donkere streep van de dijk ter hoogte van Zuiderwoude was onderbroken: ‘het was alsof ik in de verte een muur zag van water! Een oogwenk daarna drong het tot mij door, dat dit water met geweld zich stortte op ons lage land, dat het spoedig hier ons zou bereiken !’
Van Engelenburg in zijn verslag: ‘Het water stormde aan en stroomde spoedig over de laagste straatgedeelten de woningen binnen. In wilden vlucht drongen angstige menschen en loeiend vee het dorp binnen; alles richtte zich naar het hoogst gelegen gedeelte, het Kerkplein. {- ) De kerkklok klepte alarm.’ De burgemeester van Amsterdam kreeg per telegram het verzoek platboomde schuiten en sleepboten te sturen om mensen en vee in veiligheid te brengen. Gezinnen zochten onderdak bij dorpelingen. Zo trok de huisarts, met zijn apotheek, in bij het schoolhoofd, niet vermoedend dat hij er maanden zou moeten ‘logeren’.
Paniek alom. Veedrijvers bekommerden zich in eerste instantie om de koeien. Wanhopige vrouwen en kinderen kwamen later wel. En in allerijl vergaten ze een hulpeloze, zieke jongeman. Toen hij dat hoorde wist de gemeenteveldwachter met gevaar voor eigen leven de jongen uit de laag gelegen woning te redden. De kerk werd zo goed als het ging geschikt gemaakt om het vee te stallen. Maar dat bleek onvoldoende.
Van Engelenburg: ‘O, die snel gebrachte, prachtig georganiseerde, nooit volprezen hulp van de gemeente Amsterdam! Hulp in allerlei vorm en op allerlei wijze. Groote platboomde vaartuigen lagen spoedig gereed voor het verschepen van vee; sleepbooten voeren af en aan; het personeel der stadsreiniging werkte onvermoeid in overleg met enkele Broekers (-), de Amsterdamsche politie hield een oog in ’t zeil. Spoedig vertrok transport na transport in de richting van Amsterdam. Niet zonder veel tegenstribbelen van de zijde der veehouders, die in ’t onzekere verkeerden, waar zij met hun vee zouden worden ondergebracht. Met zachten dwang moest hen worden duidelijk gemaakt, dat zij hier onmogelijk konden blijven.’
Het contact met de buitenwereld was verbroken. Verbaasd was Van Engelenburg op zondagavond twee heren met hun motorbootje te zien aan komen varen. Het bleek de burgemeester van Laren te zijn met zijn vriend de kunstschilder Mauve. Zij boden hun hulp aan. Van Engelenburg: ‘Eenigszins overbluft nam ik hun aanbod aan.’ De hulp kwam goed van pas. De brug van de tram was een obstakel om van Broek naar Zuiderwoude te varen. Je kon er niet meer onderdoor, maar ook niet overheen.
Slopen dus die handel. Het motorbootje uit Laren sleepte schuiten met werkvolk en materieel aan. En terwijl het sloopwerk in volle gang was, voeren de heren uit Laren de gemeentesecretaris naar de burgemeester van Monnickendam. Die zegde toe, ‘met woord en handslag’, om zich om de Zuiderwouders te bekommeren.
Op de terugweg naar Broek zagen ze een motorbootje aan komen varen ‘met het bekende Oranjevlaggetje op den voorsteven. De Koningin! Dat bezoek, reeds nu; die belangstelling der Landsvrouwe in ons lot; zij hebben ons goed gedaan en gesterkt in ons voornemen om niet te versagen !’ Drie jaren tevoren had koningin Wilhelmina in haar troonrede al gepleit voor de afsluiting en drooglegging van de Zuiderzee. Twee jaren na deze ramp van 1916 kwam de Zuiderzeewet gereed. In 1920 werd met de klus begonnen.
Het afsluiten van de Zuiderzee gaf de bewoners achter de dijken veiligheid. Maar vissers verloren wel hun broodwinning. Recreanten namen bezit van de vroegere zeehavens zoals in Monnickendam.
Hier eindigt deze etappe. In de voetsporen van keizer Napoleon en tsaar Alexander, langs een onder onschuldig groen verborgen vuilnisbelt en het over toen ondergelopen land bij Broek en Zuiderwoude, waar koningin Wilhelmina en Larens burgemeester in hun bootjes rondvoeren. Het zo rustig ogende Waterland verbergt een boeiend verhaal.
Auteur: Jan Maarten Pekelharing
Route: Beemsterstraat, Buikslotermeerdijjk, Zunderdorpergouw, Middenlaan, ’t Voorwerf, Broekergouw, fietspad naar Broek in Waterland langs Broekermeerringsloot, Eilandweg, bij Trambaanweg bruggetje naar tunnel onder provinciale weg, Parallelweg, Dorpsstraat, Havenrak, Kerkplein, terug via tunneltje naar Eilandweg, Zuideinde, Molengouw, Burgemeester Peereboomweg, Gouw (Zuiderwoude), Zeedijk, Waterlandse zeedijk, Zuideinde (Monnickendam); de afstand is ongeveer 15 km.
Op Oneindig Noord-Holland beleef je de geschiedenis van jouw provincie. Wij zijn een online platform waarop je elke dag de spannendste historische verhalen en het laatste erfgoednieuws leest. Ook vind je bij ons leuke culturele uitjes in Noord-Holland en video’s over vroeger. Met onze historische kalender en interactieve verhalenkaart kun je precies zien wat er allemaal in het verleden is gebeurd. De nieuwsbrief bezorgt dit erfgoed wekelijks bij je thuis. Zo brengen we de geschiedenis van Noord-Holland tot leven.
* De verhalen die worden gepubliceerd op deze website weerspiegelen niet per se het beleid van de gemeente Amsterdam, maar zijn een creatieve uiting van de makers.
