In de 17e eeuw vestigden zich de eerste Armeense kooplui in Amsterdam, voornamelijk handelaren in zijde en tapijten. Halverweg de 17e eeuw werd hier ook een Armeense drukkerij opgericht, die in 1666-1668 de eerste gedrukte Armeense Bijbel produceerde met drukletters vervaardigd door een Amsterdamse stempelsnijder, en houtsnedes van een Amsterdamse kunstenaar.
In 1656 stuurde de Katholikos, het hoofd van de Armeens Apostolische kerk, de voormalige katholikosaatsecretaris Mateos Tsaretsi naar Europa met de opdracht om daar een drukkerij op te zetten, en een Armeense Bijbel te drukken. Armenië was al sinds 301 een christelijk land en kende een eeuwenlange traditie van handgeschreven Bijbels, maar eigen drukkerijen had men nog niet in eigen land.
Aangekomen in Venetië vond Tsaretsi tot zijn teleurstelling geen drukker die bereid was om hem te helpen. Dat kwam doordat de destijds oppermachtige katholieke kerk niet toestond dat er boeken gedrukt zouden worden voor andere kerken. Hij besloot naar Rome te gaan om te proberen toestemming van de Paus te krijgen, maar er brak een pestepidemie uit, waardoor hij pas veertien maanden later verder kon reizen. Uiteindelijk slaagde hij er niet in om toestemming te krijgen voor het drukken van Armeense Bijbels.
Hij hoorde echter dat er in het protestantse Amsterdam meer godsdienstvrijheid heerste en dat daar ook mensen met andere geloofsovertuigingen hun heilige boeken mochten uitgeven. Bovendien stond de boekdrukkunst in die tijd op hoog niveau in de Lage Landen.
In 1658 bereikte hij Amsterdam en bestelde drie sets Armeense drukletters bij de stempelsnijder Christoffel van Dijck. Hij wist ook een flink aantal houtsnedes met bijbelse taferelen te kopen van de beroemde kunstenaar Christoffel van Sichem. Zijn drukkerijtje vestigde hij in een woonhuis in de buurt van de Krom Boomssloot, waar sinds 1714 ook de Armeense kerk staat. Omdat hij aanvankelijk alleen over een set vrij grote letters beschikte die niet geschikt waren voor het drukken van een complete Bijbel, en omdat hij nog geen ervaring had met het drukkersvak, besloot hij om te beginnen een lang gedicht over het leven van Jezus uit te geven. In december 1660 begon hij met drukken, met de hulp van Amsterdamse letterzetters die geen Armeens konden lezen. Hij werd echter ziek en stierf op 22 januari 1661 om 11 uur ‘s avonds.
Zijn werk werd overgenomen door Avetis Ghlitsjents, een Armeense koopman gevestigd in Amsterdam. Er waren in die tijd vrij veel Armeense kooplieden actief in Amsterdam, die echter vaak aangeduid werden als “Persianen”, omdat zij afkomstig waren uit de (Armeense) stad Nieuw Julfa, bij Isfahan. Avetis Ghlitsjents gaf de drukkerij de naam “Heilig Etsjmiadzin en Sint Sargis”, en voltooide eerst het boek dat door het overlijden van Mateos Tsaretsi onaf gebleven was. Omdat hij inzag dat drukken niet echt zijn vak was, stuurde hij een brief aan zijn broer Voskan Jerevantsi die abt was van een klooster in Armenië, en vroeg hem om naar Amsterdam te komen en de drukkerij van hem over te nemen. Voskan moest eerst zijn werkzaamheden in Armenië afronden, dus stuurde hij zijn leerling Karapet Andrianatsi vooruit, die eind 1661 aankwam in Amsterdam en direct aan het werk ging.
Koopman Avetis Ghlichents hielp hem nog enige tijd en ging toen op zakenreis, onder andere om de drukkerij te kunnen helpen financieren. Onderweg ontmoette hij zijn broer Voskan Jerevantsi in Livorno en droeg de leiding over de drukkerij officieel aan hem over.
In 1666 begon Jerevantsi in Amsterdam met het zetten van de tekst van de Armeense Bijbel, een enorme klus die zo’n tweeëneenhalf jaar zou duren. Op 13 oktober 1668 was het drukken van de niet minder dan 3000 exemplaren afgerond (een grote oplage voor die tijd). De bijbel telt 1470 pagina’s en is rijkelijk versierd, niet alleen met de prenten van Christoffel van Sichem, maar ook met Armeense traditionale sierletters in de vorm van vogels. Het geldt tot op de dag van vandaag als een hoogtepunt in de geschiedenis van de Armeense boekdrukkunst.
Tekst: Anna Maria Mattaar, “Mateos Tsaretsi” Bibliotheek, Amsterdam
* De verhalen die worden gepubliceerd op deze website weerspiegelen niet per se het beleid van de gemeente Amsterdam, maar zijn een creatieve uiting van de makers.