Ieder jaar tijdens de Nationale Dodenherdenking op 4 mei staat de Dam in het teken van de herdenking van de slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog en ander oorlogsgeweld. Even verderop in de stad bij het Homomonument worden tegelijkertijd jaarlijks de mensen herdacht die tijdens de oorlog werden vervolgd vanwege hun geaardheid. Lang was er geen oog voor deze groep oorlogsslachtoffers. Vanaf de jaren zeventig ontstond er vanuit de gemeenschap zelf een luide kreet om dat te veranderen.
In de loop van de jaren zestig werd steeds meer onderzoek gedaan omtrent de Tweede Wereldoorlog. De waarheid over de vervolging en het systematisch uitmoorden van de Joden kwam aan het licht. Ook de vervolging van andere groeperingen werd onderzocht.
Uit Duits onderzoek bleek dat de Duitse politie tijdens de Tweede Wereldoorlog 100.000 mannen had opgepakt vanwege hun homoseksualiteit. De helft werd veroordeeld en een deel van, geschat op 10.000 tot 15.000, werden naar concentratiekampen gestuurd, waar ze ter herkenning een lila driehoek op hun kleding moesten dragen. Zestig procent van deze mannen overleefde de kampen niet. Dit nieuws verspreidde zich al snel naar Nederland en het leidde tot ophef en verontwaardiging, ook binnen de homobeweging.
Naar de vervolgingen van homoseksuelen in Nederland was op dat moment nog geen onderzoek gedaan. Pas in de jaren tachtig zouden onderzoeken uitwijzen dat homoseksuelen in Nederland tijdens de oorlog niet systematisch waren vervolgd en gedeporteerd zoals in Duitsland het geval was geweest.
Nadat de onderzoeksresultaten uit Duitsland bekend waren geworden, ontstond een roep om erkenning van homoseksuele slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog. In april 1970 diende Enno den Daas van de Amsterdamse Jongeren Aktiegroepen Homoseksualiteit (AJAH), een werkgroep van homoseksuele studenten, een verzoek in voor een kranslegging tijdens de landelijke Dodenherdenking bij het Comité Nationale Dodenherdenking. Dit verzoek werd afgewezen, omdat ‘de kranslegging in een dergelijk laat stadium niet technisch meer te realiseren was’. Het COC hield daarop een persconferentie waarin treffend werd gezegd: ‘De tienduizenden homoseksuelen die door de nazi’s zijn omgebracht, uitsluitend vanwege hun homoseksualiteit, worden thans ook nog doodgezwegen.’ De verontwaardiging die sprak uit deze woorden leidde tot een actie van de AJAH tijdens de Dodenherdenking bij het Nationaal Monument op de Dam, een paar dagen later.
Op 4 mei stappen Ad van Delden en Enno den Daas vanuit Hotel Krasnapolsky in een vlugge pas de Dam op, een krans met lila linten tussen hen in. De poging om de krans te leggen mislukte. De mannen werden ingerekend door de marechaussee en gearresteerd. Later op de avond wist de AJAH alsnog succesvol twee kransen neer te leggen. AJAH-leden die pamfletten uitdeelden werden verwijderd, omdat ze voor deze actie geen vergunning hadden gekregen.
De poging tot kranslegging werd uitvoerig besproken in de kranten en er kwam steunbetuiging vanuit verschillende hoeken. Zo stelde een lezer in het Algemeen Handelsblad: ‘Het Comité Nationale Herdenking heeft met het verbieden van deze kranslegging een uiterst betreurenswaardige daad begaan.’ Het resulteerde in het feit dat in 1971 de kranslegging wél werd toegestaan.
Toch ontstond in de gemeenschap de wens voor een eigen monument en in 1979 werd de Stichting Homomonument opgericht om dat doel te verwezenlijken. Het monument werd ontworpen door beeldend kunstenaar Karin Daan en werd in 1987 onthuld. Het is gelegen op de Westermarkt en bestaat uit drie grote roze driehoeken van graniet, die gezamenlijk een grote driehoek vormen. Bij dit monument wordt nog elk jaar een dodenherdenking gehouden voor mensen die tijdens de Tweede Wereldoorlog vervolgd werden vanwege hun geaardheid, maar er is ook aandacht voor lhbtiq+-slachtoffers van daarvoor en daarna.
Een uitgebreide versie van dit artikel over deze actie vind je op With Pride, geschreven door Mattanja Gerritsen. With Pride is het online verhalenplatform van IHLIA LGBTI Heritage met ruim 100 verhalen over lhbtiq+-emancipatie in Nederland.
Online expositie ‘Geen krans op de Dam’
Bekijk onder meer een fragment over de mislukte kranslegging uit het Polygoon-journaal van 4 mei 1970.
Podcast
Meer weten over homoseksualiteit tijdens de Tweede Wereldoorlog? Beluister de IHLIA-podcast Mythe en realiteit. Homovervolging in en rondom WOII.
IHLIA LGBTI Heritage is het grootste lhbtiq+-erfgoedarchief van Europa en speelt een cruciale rol in het behouden, ontsluiten en toegankelijk maken van de geschiedenis en cultuur van de lhbtiq+-gemeenschap. IHLIA is gevestigd in OBA Oosterdok met een eigen expositieplein op de 3e verdieping dat dagelijks gratis te bezoeken is.
* De verhalen die worden gepubliceerd op deze website weerspiegelen niet per se het beleid van de gemeente Amsterdam, maar zijn een creatieve uiting van de makers.
