Dit jaar bestaat Betondorp 100 jaar. Wie het bloeiende Betondorp van vandaag de dag bekijkt - een wijk in opkomst - kan zich nauwelijks meer voorstellen dat de buurt zich 40 jaar geleden in een diepe crisis verkeerde. Johan Cruijff sleepte Betondorp er doorheen.
Bij de Gemeenteraadsverkiezingen in 1921 wordt de SDAP in één klap de grootste partij in de gemeenteraad van Amsterdam. Nu kan de partij pas echt gaan bouwen (‘Wie bouwt? Wibaut!), en wel volgens haar eigen socialistische principes. In de zojuist geannexeerde Watergraafsmeer wordt een ruimte gevonden om het vierde Tuindorp van Amsterdam te gaan realiseren: Tuindorp Watergraafsmeer. Vanwege het gebruikte materiaal beton wordt het dorp al gauw Betondorp genoemd.
Het dorp zindert van de socialistische toekomstverwachtingen. In eerste instantie zijn kerk noch kroeg te vinden. Wel veel scholen, en het Verenigingsgebouw op de centraal gelegen Brink is het hart van de op te bouwen gemeenschap. Betondorp is het paradepaardje van socialistisch Amsterdam. Bekende socialistische schrijvers en kunstenaar wonen er: Jan Mens, Meijer Sluijser, Fré Cohen. Uiteraard zijn ook andere groepen aanwezig: een kleine kern communisten, protestanten, katholieken en er is ook een Joodse gemeenschap met een eigen sjoel in het Verenigingsgebouw.
Waar het dorp in 1925 nog zindert van de socialistische toekomstverwachtingen, hakt de crisis van de jaren dertig er aardig in. Er begint een wat zurige sfeer in het dorp te ontstaan, onvermoeibaar aangewakkerd door de CPN die vanaf het begin steen en been klaagt over de kwaliteit van de woningen. De oorlog brengt Betondorp in een uitzonderingssituatie in Amsterdam. Betondorp komt vanwege de afgelegenheid de oorlog aardig ongeschonden door, hoewel meer dan 200 Joodse bewoners vermoord worden door de nationaalsocialisten. De veroudering maar ook de verzuring van Betondorp zet zich na de oorlog onverminderd voort. Diverse ingrepen in de openbare ruimte worden door de bewoners als aanslag op de socialistische verworvenheden ervaren. Zo verdwijnen de volkstuinen vanwege de aanleg van de ring A10. De scholen sluiten vanwege de veroudering één voor één. De apotheek verdwijnt, de politiepost en uiteindelijk zelfs de bibliotheek. Dat is voor velen de grootste klap. En de huizen worden slechter en slechter. Betondorp is verouderd, verarmd en ontevreden, en heeft rond 1990 het hoogste aantal Janmaat-stemmers van Amsterdam.
De socialistische schrijvers en kunstenaars hebben Betondorp inmiddels verlaten of zijn overleden. Het enige lichtpuntje dat de buurt nog heeft zijn de prestaties van voetballer Johan Cruijff, een kind van het dorp en afkomstig uit het gezin van de vroeg overleden groentewinkelier Manus Cruijff. Wanneer de woningbouwverenigingen in de jaren zeventig en tachtig grootschalige renovaties in de ontevreden buurt uitvoeren, wordt Cruijff, wiens moeder in Betondorp is blijven wonen en pas in 2007 overlijdt, regelmatig opgevoerd bij openingen van gerenoveerde blokken. Er is dan ook al gauw sprake van een project om een standbeeld voor Betondorps beroemdste zoon op te richten. Wonderlijk genoeg komt dit standbeeld door allerlei omstandigheden niet tot stand, maar in december 2021 wordt in het inmiddels sterk verjongende dorp uiteindelijk een monument voor Cruijff onthuld op de Brink: een bakstenen voetbalschoen naar ontwerp van Steffen Maas, na een handtekeningenactie waaraan vele honderden Betondorpers deelnamen en die georganiseerd werd door onder andere Janny Leenders.
Inmiddels is het 2024, het jaar dat Betondorp het 100-jarig bestaan viert. Jan Mens is vergeten, en Gerard Reve wordt nauwelijks nog gelezen. Alleen Johan Cruijff is overgebleven in de collectieve herinnering. Want in de beleving van de Betondorpers sleepte Cruijff de Betondorpers er doorheen.
Auteur: Rogier Schravendeel.
* De verhalen die worden gepubliceerd op deze website weerspiegelen niet per se het beleid van de gemeente Amsterdam, maar zijn een creatieve uiting van de makers.
