Het Koninklijk Paleis op de Dam: ben jij er wel eens binnen geweest? Vrijwel iedereen kent het als het officiële ontvangstpaleis van de koning, maar dit was niet de oorspronkelijke functie van deze plek.
In 1655 opende het gloednieuwe gebouw als stadhuis van Amsterdam. Het statige ontwerp moest de macht en rijkdom van de stad tonen. Het was er een komen en gaan van Amsterdammers, want naast dat de burgemeesters (Amsterdam telde er destijds vier) er kantoor hielden werden er ook huwelijken gesloten, vonnissen uitgesproken en allerhande financiële zaken geregeld.
De functie van het gebouw veranderde door de komst van Lodewijk Napoleon, de broer van de Franse keizer Napoleon Bonaparte. In 1795 sloot de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden zich bij Frankrijk aan en de keizer stelde in 1806 zijn broer aan als eerste koning van Nederland. En wat heeft een koning nodig? Een paleis. Zijn oog viel op het imposante stadhuis van Amsterdam en in 1808 maakte hij van het Amsterdamse stadhuis zijn woonpaleis.
Nadat de Fransen waren verslagen en vertrokken bleef het gebouw functioneren als ontvangstpaleis, met een pauze van vijf jaren tijdens de Tweede Wereldoorlog. Al vlak voor de oorlog werden er door de Rijksgebouwendienst maatregelen genomen om mogelijke schade te voorkomen door bombardementen. Schilderijen werden opgerold en naar bunkers gebracht, de marmeren beelden ingepakt in zandzakken en het houten plafond van de Burgerzaal werd latje voor latje ontmanteld en in de kelder opgeborgen.
Met het vertrek van de koninklijke familie in 1940 naar het buitenland kwam het Paleis leeg te staan. Alleen de opzichter, Adriaan Perfors, ging er wonen met zijn vrouw en kinderen om een oogje in het zeil te houden. Tijdens een bezoek van de officieren van de Luftwaffe vertelde Adriaan dat het Paleis niet warm te stoken was, waardoor de nazi’s besloten het pand niet in gebruik te nemen. Lang is daardoor gedacht dat het Paleis in de oorlogsjaren leeg heeft gestaan, maar niets is minder waar.
Waar de Rijksgebouwendienst tijdens de oorlog zorgde voor de bescherming van het Paleis, bood Adriaan het Paleis aan als bescherming voor onderduikers. Zo verbleef de Joodse verloofde van zijn zus, Leo van Lier, bijna drie jaar in het Paleis met zijn hond. Tijdens de drukste periodes verbleven er groepen tussen de 10 en 25 mannen in het Paleis, die onderdoken voor de Arbeitseinsatz. Ook verzetsman Ben Portegies Zwart kon er terecht.
In 1942 werd Ben op de pont gevraagd om deel te nemen aan het verzet, waarop hij volmondig ja zei. Hij werkte op de scheepsreparatieafdeling bij de Amsterdamse Droogdok Maatschappij (ADM), was vader van twee jonge kinderen en lid van de communistische partij. Hij was opgeleid als marconist en kon daardoor morsecodesignalen verzenden en ontvangen met behulp van een radio. Voor het verzet haalde hij informatie uit Moskou binnen. Gevaarlijk werk, want de Duitsers wisten van de illegale zenders en reden daarom rond met peilwagens om de zenders te lokaliseren.
Terwijl hij aan het werk was bij de ADM in 1943 werd Ben gewaarschuwd door de bovenbuurman dat de Grüne Polizei naar hem zocht. Hij wist te ontkomen, maar moest een onderduikadres vinden. Op tientallen plekken, door het hele land, heeft Ben ondergedoken gezeten, maar de meest bijzondere was het Paleis waar hij dankzij Adriaan een onderduikplek vond. Hij vond het er luguber en op momenten benauwd, maar voelde zich er wel veilig. En dat was bijzonder op een plek midden in de stad, pal tegenover hotel Krasnapolsky waar de Duitse Wehrmacht was ingetrokken.
Hoewel Ben zich vooral stil en verborgen moest houden in de kelders, speelde hij soms een potje voetbal met de kinderen van Adriaan in de Burgerzaal. Op momenten dwaalde hij met Adriaan door het Paleis en eenmalig beklommen ze zelfs het dak. Ben voelde zich er thuis en onderdeel van het gezin. Zowel Ben als Leo overleefden, mede dankzij de bescherming in het Paleis en de moed van Adriaan en zijn gezin, de oorlog.
Auteur: Hannah Bakx
Wil je meer verhalen over het Paleis ontdekken? Dat kan! Het Paleis is het grootste gedeelte van het jaar open voor bezoekers. Ter ere van Amsterdam 750 is het Paleis op 27 oktober en de hele maand februari 2025 gratis te bezoeken voor Amsterdammers. Kom langs en doe de Mokumtour, de nieuwe multimediatour met bijzondere verhalen en boeiende weetjes over het gebouw en de stad.
* De verhalen die worden gepubliceerd op deze website weerspiegelen niet per se het beleid van de gemeente Amsterdam, maar zijn een creatieve uiting van de makers.
