Ze smokkelde voedselbonnen voor onderduikers, leidde als enige vrouw een Amsterdamse verzetsgroep en stond aan de wieg van verzetskrant Vrij Nederland. Tóch bleven de inspanningen van Jacoba van Tongeren tijdens de Tweede Wereldoorlog lang onbekend. Dankzij haar neef Paul kreeg deze verzetsheldin eindelijk de eer die haar toekwam.
Paul van Tongeren had zijn herinneringen aan de oorlog diep weggestopt. “Mijn vader werd in 1944 doodgeschoten door de Duitsers. Mijn moeder werd de dag daarna met 5 jonge kinderen uit haar huis gezet. Ik was destijds 2 jaar oud. Door het grote verdriet in ons gezin bleef de oorlog lang taboe. We spraken er niet over.” Maar tijdens een kerstdiner kwamen de kleinkinderen met vragen. Wat was er in de oorlog gebeurd met de familie Van Tongeren?
“Veel informatie was er niet te vinden, ik zocht overal. Toen ik in de leeszaal van het NIOD Instituut voor Oorlogs-, Holocaust- en Genocidestudies wachtte op een afspraak met iemand die me mogelijk verder kon helpen, pakte ik lukraak een ordner uit de kast. In die map zat informatie over de oprichting van verzetskrant Vrij Nederland. Op de eerste pagina’s viel de naam van mijn opa Hermannus wel 10 keer. Ook stond de naam van mijn tante Jacoba erbij.”
Jacoba was de jongste zus van Pauls vader. Ze was een verzetsstrijder, leider van de Amsterdamse verzetsgroep Groep 2000, ook wel de Groep zonder Naam. Deze verzetsgroep met 140 leden hielp tijdens de oorlog meer dan 4.500 onderduikers aan persoonsbewijzen, voedselbonnen en veilige plekken. Jacoba regelde dat onder andere via haar contacten met verschillende kerken. Haar werk als maatschappelijk werkster voor de hervormde kerk zorgde ervoor dat ze contact kon houden met veel mensen zonder verdacht te raken.
Haar groep smokkelde duizenden geroofde voedselbonnen. Vandaar haar bijnaam ‘De Bonnenkoningin’. Maar er was lang weinig bekend over het werk van Jacoba. “Ook door haar bescheidenheid. Ze was niet het type om zichzelf op de borst te kloppen”, aldus Paul. Totdat hij op haar naam stuitte in de leeszaal van het NIOD.
Paul kreeg meer dan 300 pagina’s volgeschreven in Jacoba’s handschrift in bezit. Het was een verhaal zonder kop of staart. Geen inhoudsopgave, geen indeling in hoofdstukken, niks. Het leek op een dagboekje waar ze tijdens de oorlog aantekeningen in had gemaakt. Samen met zijn vrouw ging Paul erdoorheen.
Jacoba was een vrouw met een sterk karakter, dat blijkt volgens Paul uit haar aantekeningen. “Alleen daarom kon ze zo’n grote groep mensen leiden. Ze keek om naar anderen en haar principes waren belangrijk voor haar.” Dat karakter was waarschijnlijk gevormd door haar bijzondere jeugd. Haar vader was officier bij het Koninklijk Nederlands-Indisch Leger. Hij legde bruggen aan, onder andere op Sumatra. Ze woonde jarenlang met hem en een baboe (Indische kinderoppas) vlak bij de rivier waar de bruggen werden gebouwd. Er was geen school. Haar vader gaf haar zelf les en bracht haar een ijzeren discipline bij.
Eenmaal terug in Nederland volgde Jacoba een verpleegstersopleiding. Door problemen met haar gezondheid kon ze geen examen doen. Toen de oorlog uitbrak, werkte ze als maatschappelijk werker. Via via kwam ze in contact met een paar jongens die een krant wilden oprichten: Vrij Nederland. Haar vader schonk zijn typmachine en later ook geld om de krant te kunnen maken. Jacoba werkte enthousiast mee. Al vrij snel deed ze ook ander verzetswerk en zo vormde zich de verzetsgroep om haar heen.
Jacoba’s bijnaam, Bonnenkoningin, was meer dan verdiend. Ze ontwierp een speciaal vest waar je voedselbonnen bijna onzichtbaar in kon verstoppen. Over dat vest droeg ze haar verpleegstersuniform, zodat ze geen argwaan wekte. “In haar aantekeningen vertelt ze met plezier over de keer dat in de tram in Amsterdam een Duitse soldaat voor haar ging staan, zodat zij kon zitten. Hij dacht dat ze zwanger was, maar die ronde buik was een dik pakket illegale voedselbonnen.”
Gezondheidsproblemen dwongen Jacoba na de oorlog tot rust. “De oorlog had een zware tol geëist. In het laatste jaar sliep ze voor haar eigen veiligheid telkens op andere plekken. In boerenschuren, boven koude fietsenstallingen. Dat was niet goed voor haar zwakke gezondheid. Vanaf 1948 kwam ze eigenlijk haar bed niet meer uit. Ik kan me herinneren dat ik als kleine jongen een paar keer bij haar op bezoek ben geweest. Na een half uurtje werd ik door haar huisgenoot en hartsvriendin de deur weer uitgewerkt, het was allemaal te vermoeiend voor tante.”
In 1967 overleed Jacoba, haar rol als verzetsstrijder vrijwel onbekend. Tot 2013, toen Paul die ordner uit de kast trok bij het NIOD. De vondst leidde tot een boek, gevolgd door een schoolvoorstelling, en vormde de inspiratie voor een documentaire. In 2015 stelde voormalig burgemeester Job Cohen voor om een brug te vernoemen naar Jacoba. Het gemeentebestuur pakte het groter aan en vernoemde meteen nog 5 andere bruggen naar vrouwelijke verzetsstrijders, allemaal in Nieuw-West. In 2016 werden de nieuwe brugnamen officieel onthuld.
Paul: “Je kunt het noemen hoe je wilt, maar soms kan je in je leven leiding krijgen om iets te doen, daar geloof ik in. Ik denk dat bepaalde krachten hebben gewild dat dit verhaal door zoveel mogelijk mensen wordt gehoord. Ook dat is de kracht van Jacoba.”
Wekelijks komen er nieuwe historische achtergrondverhalen bij op de nieuwspagina van de gemeente Amsterdam. Een deel van deze verhalen verschijnt ook in de gemeentekrant Amsterdam. De oplage is 523.000 exemplaren en komt zes keer per jaar uit in heel Amsterdam.
* De verhalen die worden gepubliceerd op deze website weerspiegelen niet per se het beleid van de gemeente Amsterdam, maar zijn een creatieve uiting van de makers.
