The Hunger Games en Star Wars lijken ver weg van de Stopera, maar vertellen verrassend herkenbare verhalen over stedelijke economieën. Ongelijkheid, ecologische blinde vlekken — sciencefiction schreef de toekomst al. Nu moet Amsterdam kiezen in welk scenario het meespeelt.
Stel je voor. Je loopt door een stad van asfalt, beton en staal. Gigantische wolkenkrabbers prikken door de wolken heen, auto’s zoeven door de lucht en hogesnelheidstreinen razen voorbij. Dat is het beeld dat filmregisseur Fritz Lang schetste in zijn baanbrekende sciencefictionfilm Metropolis. Achter de technologische wonderen schuilt een geheim over de economie van de stad: de arbeiders leven onzichtbaar diep onder de grond.
“Die film verbeeldde al in 1927 de stad van de toekomst”, vertelt mediawetenschapper Dan Hassler-Forest (Universiteit Utrecht). “Het is een wereld van extreme tegenstellingen. De rijke elite woont boven in de penthouses en degenen die de stad voeden, verdwijnen onder de oppervlakte.”
Die bijna honderd jaar oude dystopie is verrassend actueel. Essentiële beroepsgroepen – van leraren tot buschauffeurs – worden uit de stad geduwd. Een moderne versie van Langs ondergrondse arbeiders.
Cijfers uit recente rapporten van de Rabobank en de gemeente tonen een dubbele werkelijkheid. De Metropoolregio Amsterdam is economisch flink gegroeid, maar dit heeft niet geleid tot de zogeheten ‘brede welvaart’ voor alle bewoners: gezondheid, onderwijs, milieu, en sociale cohesie. Sterker nog, de economische bloei lijkt de leefbaarheid onder druk te zetten, met als schrijnend voorbeeld de exploderende huizenprijzen. De kloof tussen arm en rijk neemt toe in Amsterdam, een trend die rechtstreeks uit de beelden van Metropolis lijkt te komen.
De Rabobank concludeerde in 2022 dat Amsterdam ‘op een tweesprong’ staat: doorgaan op de oude weg met vrij baan voor ongeremde economische groei, of kiezen voor ‘brede welvaart’. Met die nieuwe weg moet Amsterdam mensen centraal stellen en de balans vinden tussen economische groei, sociale cohesie en duurzaamheid. De gemeente heeft dit omarmd, maar de kritiek is dat de focus tot nu toe vooral ligt op het achteraf meten van ‘brede welvaart’ en minder op het daadwerkelijk mogelijk maken ervan. Te veel meten, te weinig sturen.
Een tweede krachtige waarschuwing komt uit The Hunger Games. Deze dystopische verhalen tonen een samenleving waarin kansen ongelijk verdeeld zijn, maar waarin iedereen wel geacht wordt mee te doen aan een genadeloze competitie.
Voor jongeren in Amsterdam kan de kenniseconomie net zo voelen. Toegang tot goed onderwijs, een eerste baan of een woning hangt vaak af van de financiële steun van ouders of hun netwerk. Wie deze hulp mist, start met een achterstand. The Hunger Games legt die mythe van gelijke kansen genadeloos bloot — en toont hoe zo’n systeem ongelijkheid niet oplost, maar institutionaliseert en legitimeert.
“Een stad als Amsterdam, met z’n Zuidas, de creatieve sector en de booming high-tech business, kan zomaar doorschieten in een economie waarin net als in Metropolis en The Hunger Games alleen de bovenlaag écht mee kan doen,” waarschuwt Hassler-Forest.
Naast sociale ongelijkheid waarschuwt sciencefiction ook voor ecologische gevaren. Een onzichtbaar aspect van de economische groei van Amsterdam is dat een groot deel van de klimaatimpact buiten de stad ligt. Zo blijkt uit berekeningen van de gemeente in het rapport Staat van Amsterdam 2023: “78 procent van de CO2-emissies is elders uitgestoten om de spullen te maken die in Amsterdam worden geconsumeerd.”
Dit beeld komt uitvergroot terug in Star Wars, vertelt Hassler-Forest, die verwijst naar de planeet Coruscant die volledig stad is. “Dat is fysiek onmogelijk, omdat de energie, voeding en grondstoffen ergens geproduceerd moeten worden. Het toont hoe een stad blind kan zijn voor waar de benodigde middelen vandaan komen en illustreert de impact van zo’n stad op de omgeving.”
Sciencefictionfilms en -series zijn geen ver-van-ons-bedshows. “Dat soort werelden verbeelden in extreme mate wat we nu al zien gebeuren,” zegt Hassler-Forest. “Sciencefiction dwingt ons om te vragen: hoe zijn we in deze toekomst beland en hoe kan het anders?”
Die laatste vraag – hoe kan het anders? – is cruciaal nu Amsterdam voor een economische tweesprong staat. Gelukkig biedt sciencefiction niet alleen waarschuwingen, maar ook alternatieven.
“We moeten niet alleen ‘duurzame dingen doen’, maar vooral dingen duurzaam doen,” stelt de Metropool Regio Amsterdam in de toekomstagenda voor 2025-2028. Het gaat daarbij om een fundamentele heroriëntatie: economie en technologische ontwikkeling niet als doel, maar als middel om mensen te verbinden en het leven beter te maken.
Hassler-Forest ziet hiervoor een inspirerend voorbeeld in de film Black Panther, die een alternatieve technologische stad schetst: “De hoofdstad van Wakanda is een plezierige leefbare stad met ruimte voor voetgangers, economische diversiteit, en veel groen. Een stad waar natuur en technologie elkaar versterken — met oog voor biodiversiteit, duurzame energie en klimaat.”
Er zijn al kiemen van een nieuwe aanpak zichtbaar in Amsterdam. Het Marineterrein is getransformeerd tot een proeftuin voor stedelijke innovatie, zoals op het vlak van hergebruik van materialen. Amsterdam Rainproof helpt de stad klimaatbestendig te maken door regenwater bij extreme buien beter op te vangen.
Deze initiatieven zijn stappen richting een economie die technologie gebruikt voor inclusiviteit in plaats van uitsluiting. Maar de echte uitdaging ligt in het opschalen: van incidentele projecten naar een systeemverandering die de lessen van sciencefiction serieus neemt.
“Sciencefiction is ook het genre van alternatieven,” besluit Hassler-Forest. “Het laat zien dat wat we normaal vinden ooit een keuze was — en dat we dus andere keuzes kunnen maken.”
Voor Amsterdam is dat een urgente les. Zet de stad koers richting Metropolis of The Hunger Games? Of kiest ze voor het pad van Wakanda — inclusief, groen en toekomstbestendig?
Auteur: Krijn Schramade van Bureau Wibaut
Nieuwsgierig naar meer? Tijdens de ToekomstTiendaagse neemt mediawetenschapper Dan Hassler-Forest je op 13 juni mee langs de economische structuren van futuristische films. Daarna gaat hij in gesprek met Olaf Sleijpen (directeur monetaire zaken van De Nederlandsche Bank).
* De verhalen die worden gepubliceerd op deze website weerspiegelen niet per se het beleid van de gemeente Amsterdam, maar zijn een creatieve uiting van de makers.
