Aan het eind van de negentiende eeuw veranderde de oever van het IJ ingrijpend. Voor de bescherming van de Oostelijke Handelskade werd een lange strook zand en baggerspecie opgespoten, een golfbreker die het geweld van wind en water moest breken. Wat begon als een puur technische ingreep groeide langzaam uit tot een eiland, dat de naam Java-eiland zou krijgen. Daarmee ontstond een nieuw hoofdstuk in de geschiedenis van de Amsterdamse haven: een plek van handel, migratie en ontmoeting.
Toen de Stoomvaart Maatschappij Nederland (SMN) zich vanaf 1910 vestigde op Java-eiland, kreeg de plek zijn grote betekenis. Van hier vertrokken en arriveerden de oceaanstomers die de verbinding met Nederlands-Indië onderhielden. Op de kades stonden loodsen met namen als Java, Sumatra en Celebes. Ze vormden een tastbare verwijzing naar de kolonie die via deze route zo nauw met Amsterdam verbonden was.
Voor velen was het eiland een poort naar een onbekende wereld. Zakenlieden, ambtenaren en militairen vertrokken hier voor maandenlange reizen richting de Oost. Omgekeerd kwamen schepen teruggeladen met koffie, rubber, suiker en tabak. Maar niet alleen goederen reisden mee: ook mensen kwamen en gingen. Indonesische bemanningsleden, Chinese stokers en laskaren werkten op de schepen en verbleven soms tijdelijk op het eiland. In 1911 werd zelfs een loods ingericht om Chinese zeelieden te huisvesten. Het Java-eiland werd zo een knooppunt waar culturen elkaar kruisten, vaak onder zware omstandigheden en zonder dat hun aanwezigheid later zichtbaar zou worden in de officiële geschiedschrijving.
Tijdens de Tweede Wereldoorlog bleef Java-eiland een belangrijke schakel in de scheepvaart. Maar de oorlog eiste een zware tol: honderden medewerkers en bemanningsleden van de SMN, onder wie ook veel buitenlandse zeelieden, kwamen om. Ter nagedachtenis werd in 1950 op de kop van het eiland het monument “De Zeeman op de uitkijk” geplaatst, een beeld van Pieter Starreveld. De stoere figuur, gekleed in oliejas en zuidwester, kijkt uit over het water, symbool voor de moed en het verlies van hen die niet terugkeerden.
Op de plaquette staan 321 namen van SMN-medewerkers. Maar de namen van Indonesiërs en Chinezen die op dezelfde schepen voeren ontbreken. Hun bijdrage – onmisbaar en vaak ondergewaardeerd – kreeg geen plaats in steen. Pas de laatste jaren groeit het besef dat dit monument óók hun verhaal draagt, en dat de herinnering breder is dan de namen die er gegraveerd staan.
Na de onafhankelijkheid van Indonesië en de terugval van de scheepvaart verloor Java-eiland zijn functie. De loodsen raakten leeg en het gebied werd decennialang een niemandsland. In de jaren tachtig vonden krakers, kunstenaars en pioniers er tijdelijk onderdak. Het rauwe, verlaten eiland bood ruimte aan creativiteit, maar liet tegelijk zien hoe een voormalige wereldhaven in verval kon raken.
In de jaren negentig kwam de wedergeboorte. Onder leiding van stedenbouwkundige Sjoerd Soeters werd Java-eiland herontwikkeld tot woonwijk, met moderne grachtenpanden en bruggen. Het eiland kreeg een nieuwe identiteit, niet langer als haven, maar als onderdeel van het Oostelijk Havengebied: een plek waar de stad zich opnieuw uitvond.
Op de uiterste punt van het eiland, waar ooit de passagiersschepen vertrokken, staat sinds 2018 Hotel Jakarta Amsterdam. Het gebouw markeert letterlijk de overgang van verleden naar heden. Niet als nostalgisch monument, maar als hedendaagse ontmoetingsplek.
Wat deze plek bijzonder maakt, is dat ze niet alleen voor reizigers van ver is bedoeld. Natuurlijk komen hier toeristen die Amsterdam willen ontdekken. Maar het hotel is ook nadrukkelijk ingebed in de stad zelf. Amsterdammers wandelen door de binnentuin die samen met de Hortus Botanicus werd aangelegd, drinken koffie of ontmoeten elkaar in de openbare ruimtes. Het gebouw fungeert zo als een soort tweede huiskamer voor de buurt en de stad, op dezelfde kade waar ooit duizenden hun reis begonnen of beëindigden.
Vandaag de dag is Java-eiland een bijzondere plek in Amsterdam. Aan de ene kant herinnert het eiland aan het koloniale verleden en de rol van de scheepvaart in de stad. De kades, de verhalen van migratie en arbeid, en het monument aan de punt maken duidelijk dat deze geschiedenis niet vergeten mag worden. Aan de andere kant is het eiland een levendige woonwijk en een ontmoetingsplek, waar bewoners, bezoekers en toeristen naast elkaar bestaan.
Hotel Jakarta staat precies op die scheidslijn: gebouwd op de plek van vertrek en aankomst, maar nu open naar de stad. Waar vroeger goederen en mensen de wereldzeeën overstaken, ontmoeten nu Amsterdammers en bezoekers elkaar in een groene oase aan het IJ. Het is een plek waar verschillende werelden samenkomen – verleden en heden, oost en west, toerisme en dagelijks leven.
Auteur: Frank Tuhusula
* De verhalen die worden gepubliceerd op deze website weerspiegelen niet per se het beleid van de gemeente Amsterdam, maar zijn een creatieve uiting van de makers.
