In de jaren ‘60 begon de migratie van Marokkaanse gastarbeiders naar Nederland. Hoewel het officiële wervingsverdrag tussen Nederland en Marokko pas in 1969 werd getekend, kwamen er al voor die tijd spontaan Marokkaanse arbeiders naar Nederland op zoek naar werk. Deze avonturiers waren aantrekkelijk voor werkgevers omdat ze snel, zonder lange procedures, inzetbaar waren. Hun positie was echter vaak kwetsbaar: wanneer de vraag naar arbeid afnam, waren zij de eersten die op straat werden gezet.
De migranten, meestal uit het noorden van Marokko, verlieten hun geboortestreek omdat het leven er zwaar was door armoede en werkloosheid. De landbouw, de belangrijkste bron van inkomsten, leed vaak onder droogte, waardoor veel jonge mannen geen toekomst in hun eigen land zagen. De politieke situatie, met de onderdrukking onder koning Hassan II tijdens de “jaren van lood” (jaren ‘60 tot ‘80), was voor een deel van de migranten ook een reden het land te verlaten.
In Amsterdam vonden veel Marokkaanse arbeiders werk bij grote bedrijven zoals de Nederlandse Spoorwegen, Philips, Ford, NDSM en Schiphol. Bij de Spoorwegen werkten ze vooral in het onderhoud, terwijl Philips hen inzette in de productiefabrieken rondom de stad. Op Schiphol werkten ze in de bagageafhandeling en schoonmaak. Bij Ford waren ze betrokken bij de assemblage en het onderhoud van auto’s, en bij de NDSM-werf in Amsterdam-Noord werkten ze in de scheepsbouw, voornamelijk in constructie en metaalbewerking. Daarnaast vonden ze werk bij kleinere bedrijven zoals wasserij Linmij, conservenfabriek Luyks, en schoonmaakbedrijf Teiwes.
Er was voor de arbeidsmigranten in de jaren ’60 en begin jaren ’70 voldoende werk, maar niet voldoende woonruimte. Veel bedrijven zochten voor hun werknemers een plekje bij gastgezinnen. Soms ging dit via kerkelijke organisaties. Daarnaast werden er huizen gehuurd en barakken geplaatst op fabrieksterreinen. De groepen die zonder wervingscontract kwamen, moesten zelf huisvesting zoeken. Veel particulieren openden pensions voor gastarbeiders. Sommige pensions werden gestart door gastarbeiders die al langer in Nederland woonden. De grote brand in pension Johnny in 1970, waarbij acht Marokkaanse arbeiders en een Tanzaniaan omkwamen, legde de erbarmelijke woonomstandigheden bloot en leidde tot protesten.
In het begin woonden ze vooral in wijken zoals de Jordaan, Amsterdam-Oost, Amsterdam-West, en de Pijp. In de jaren ‘80, toen er na de gezinshereniging behoefte ontstond aan grotere en betere woonruimten, verhuisden gezinnen naar Amsterdam Nieuw-West, waar zij terechtkwamen in nieuwere en ruimere woningen. Tegenwoordig wonen daar nog steeds veel Marokkaanse Amsterdammers.
In de jaren ’60 zetten Nederlandse vrijwilligers zich in om de slechte woon- en werkomstandigheden van gastarbeiders te verbeteren. Een van de eerste initiatieven was de Werkgroep DAR, opgericht door jeugd-dominee Anton Donkers. DAR bood Marokkaanse gastarbeiders gastvrijheid en ondersteuning bij problemen rondom huisvesting en belastingen. Andere steuncomités volgden, zoals het Buitenlandse Arbeiders Kollektief (BAK) begin jaren ‘70. BAK zette zich in voor de rechten van Marokkaanse arbeiders, vooral door spreekuren en taallessen te organiseren. Ze brachten ook de erbarmelijke omstandigheden in pensions onder de aandacht en werkten samen met Marokkaanse voormannen om het Illegalencomité op te richten.
Naast onafhankelijke actiegroepen waren er ook door de overheid gefinancierde welzijnsorganisaties, zoals de Stichtingen Bijstand Buitenlandse Werknemers (SBBW’s), die zich actief inzetten om migranten en hun organisaties te ondersteunen. Deze stichtingen gingen later over in het Nederlands Centrum Buitenlanders en de Regionale Centra Buitenlanders. In Amsterdam speelde het Amsterdams Centrum Buitenlanders (ACB) een belangrijke rol in de jaren ‘80 en ‘90, waar het onder andere migranten- en moskeeorganisaties ondersteunde. Het ACB veranderde later zijn naam naar ACB Kenniscentrum, maar zag de subsidies geleidelijk afgebouwd worden. In 2012 werd het ACB definitief opgeheven.
Vanaf 1975 was er een organisatie die opkwam voor de belangen van Marokkaanse arbeiders en stelling nam tegen het Marokkaanse regime: het Komitee Marokkaanse Arbeiders Nederland (KMAN), dat op 13 september 1975 werd opgericht tijdens een vergadering in een gekraakt pakhuis in Amsterdam. Het KMAN organiseerde bijeenkomsten en demonstraties en publiceerde vanaf 1976 de krant De Marokkaanse Arbeider, waarvan tussen 1976 en 1988 29 edities verschenen. Het KMAN nam openlijk stelling tegen de Amicales, een pro-regime organisatie van koning Hassan II, die controle wilde houden over de Marokkaanse diaspora. Er waren regelmatig conflicten tussen de Amicales en het KMAN, waarbij soms geweld werd gebruikt, zoals een aanval op KMAN-voorzitter Abdou Menebhi.
Het KMAN ondersteunde ook de strijd tegen het Marokkaanse regime en organiseerde met het Marokko Komitee herdenkingen voor slachtoffers van onderdrukking, zoals na de bloedig neergeslagen broodopstand in Casablanca in 1981. Verschillende bestuursleden van het KMAN konden vanwege hun kritische houding jarenlang geen bezoek aan Marokko brengen. Dit veranderde in 1994. Nadat koning Hassan amnestie had afgekondigd voor politieke gevangenen, besloten zes bestuursleden terug te keren. In 1996 organiseerde het KMAN de conferentie Migratie en Ontwikkeling in Tanger, met als doel de democratische ontwikkeling van Marokko te stimuleren. Deze conferentie leidde uiteindelijk tot de oprichting van EMCEMO.
Het boek Van Migratie naar Burgerschap (1996) van Ineke van der Valk beschrijft uitvoerig de geschiedenis van het KMAN om de positie van migranten in Nederland te verbeteren, vaak in samenwerking met andere migrantenorganisaties en sociale bewegingen.
Marokkaan in Mokum heeft een rijk gevuld programma dat verspreid over heel 2025 plaatsvindt. Van 3 tot en met 7 maart 2025 is bij Stichting Argan de expositie Marokkaan in Mokum te bezichtigen. De tentoonstelling belicht de geschiedenis, cultuur en bijdrage van Marokkanen in Amsterdam.
* De verhalen die worden gepubliceerd op deze website weerspiegelen niet per se het beleid van de gemeente Amsterdam, maar zijn een creatieve uiting van de makers.
