Kromhout. Nee, ik loop niet krom. Ik lig niet krom. Nooit kromgelegen ook. Wel van het lachen natuurlijk. Vooral in de lunchpauze. Dan ging de fabrieksfluit. En binnen een paar minuten zat het vol in de kantine. Koffie of thee voor vijf cent. Een pakje melk voor een kwartje. En klaverjassen, die mannen. Ik had ook een wandelclub en een schaakclub. Echt een gezellige boel. Maar nooit kromgelegen om centen.
Er wordt gezegd dat je je naam wordt. Meneer Van der Wind wordt een weerman, mevrouw De Hond wordt dierenarts, mevrouw De Wit wordt tandarts. Wat word je dan met de naam Kromhout? Een Kromhouthal. Haha.
Intussen ben ik meer hal dan krom. Ja zeg, hè hè, die hal is verre van krom! Ik sta hier nog steeds statig te staan. Kijk mij nou. Vandaag de dag huizen een restaurant, een theater, een bierbrouwerij in mij. Zoveel volk. Zoveel leven. Nee hoor, ik verveel me niet!
Al sinds het begin van de stad is Amsterdam een en al water. Weet je dat Amsterdam is geboren uit een Stormvloed? Tijdens de Allerheiligenvloed van 1170 breekt de zee door de duinen. Heel Noord-Holland onder water. Mensen moeten hun boeltje pakken en verkassen om niet meegesleurd te worden door de golven en te verdrinken. Velen zullen elders een nieuw bestaan opbouwen. Zo komt een handjevol mensen terecht bij de Amstel. Honderd jaar later, in 1275, is de eerste steen van de stad Amstelledamme gelegd. Of eigenlijk de eerste paal geslagen!
In 1894, word ik geboren in Amsterdam-Oost, de Kromhoutfabriek, op een werf aan de Hoogte Kadijk. Hier worden houten zeilschepen gebouwd van dat zogenaamde ‘kromhout’. Nou, hier komt dus mijn naam vandaan. Logisch.
In het begin van de 20e eeuw ben ik uit mijn kleren gegroeid zeg maar zo. Ik moet verkassen, want ik groei als kool. Oost wordt ingeruild voor Noord. In 1908 wordt de eerste steen gelegd voor deze fabriek door Daniel Goedkoop IV. Dat kun je lezen in de muur hierachter. Ik kom terecht in de Ketelstraat aan de Noordelijke IJ-oever van Amsterdam-Noord.
Sinds 1921 heet ik officieel Kromhout Motorenfabriek N.V.
Vanaf dan worden bij mij motoren voor schepen gebouwd, met name voor binnenvaart- en kustvaartschepen en motoren voor gemalen en generatoren.
Mondjesmaat stappen schippers over op motoren. Verzekeraars hebben er maar weinig fidusie in. Motoren worden gezien als onbetrouwbare machines. Daarom moeten deze boten eerst nog verplicht zeilen aan boord hebben. Maar dan in de nacht van 4 op 5 december 1922 belandt de tweemastschoener Gazelle in zwaar weer. De zeilen scheuren en de lading begint te schuiven, waardoor de schoener slagzij over stuurboord maakt. Huizenhoge golven dreigen het schip de diepte in te trekken. Toen heeft een kromhoutmotor kunnen voorkomen dat ze met man en macht zijn vergaan. Vanaf dat moment staan de reders natuurlijk in de rij voor een kromhoutmotor, zou ik zeggen. Maar dat weet ik eigenlijk niet.
Maar het duurt niet lang of ik behoor tot de grootste internationale fabrikanten van dieselmotoren. Vanaf de jaren dertig bouw ik ook motoren voor vrachtwagens en bussen, die in een mum van tijd door het hele land rijden. En ook voor allerlei andere machines waaronder de “Kolibrie” helikopter.
In de hoogtijdagen krijgen we regelmatig koninklijk bezoek. Ik herinner me nog het bezoek van koningin Wilhemina in 1929 met echtgenoot Prins Hendrik en dochter Juliana. Terwijl Wilhelmina naar de volkstuintjes gaat, gaat Prins Hendrik naar ADM. Nou, dat dacht je! Tijdens het bezoek lopen de tranen over de wangen van de koningin. Ze had een bosje bloemen bij zich. We dachten dat ze misschien allergisch was voor de bloempjes.
Het verdrietigste moment in mijn bestaan is wel de razzia bij onze buren, textielfabriek Hollandia Kattenburg, van de Falcon regenjassen weet je wel. Op 11 november 1942. Toen zijn alle 367 joodse medewerkers en hun gezinnen opgepakt door de Duitsers. Eén grote leegloop. In totaal zijn 812 mannen, vrouwen en kinderen niet meer teruggekeerd. Bob Wolf van den Berg was een – van de slechts acht – overlevenden, hij is uit de trein gesprongen, met gevaar voor eigen leven hoor. Zo dapper!
De zijdeur waardoor het personeel werd afgevoerd door de Duitsers, is na de oorlog dichtgemetseld.
Voor mij was de oorlog pas echt voorbij toen de broden uit de lucht kwamen vallen. Ik hoor ze nog op m’n dak kletteren. Dat waren natuurlijk geen hele broden, maar zakken meel. Uit Zweden!
Elk jaar worden op 11 november de slachtoffers herdacht bij het Hollandia- Kattenburgpad. Hier vlakbij. Daar stond vroeger die fabriek. Daar staat nu een monument met 359 namen van de omgekomen joodse werknemers.
In 1966, na de overname door Stork-Werkspoor, is het voorgoed voorbij met Kromhout. Maar deze plek leeft voort: sinds 2009 is de voormalige fabriek het bruisende hart van De Overkant – een en al creativiteit aan het IJ. De oude werf aan de Hoogte Kadijk is sinds 1975 het Museum ’t Kromhout. Dit jaar vijftig jaar! Wat een feest!
Auteur: Anna Rottier. Actrice, theatermaker, dichter, (toneel)schrijver, vertaler
Mede mogelijk gemaakt door: Museum Amsterdam Noord Deze teksten kwamen tot stand met een bijdrage van het Letterenfonds ‘Makers buiten het boek’.
Bronnen: Museum ’t Kromhout (met speciale dank aan Gert Herrebrugh) Geïnterviewde oud-medewerker: Peter Vlek
Welkom op een reis door het ruige en trotse hart van Amsterdam Noord — een buurt gebouwd op arbeid, zweet, en verhalen van alledaagse mensen met buitengewone levens. Bezoek de tentoonstelling in Museum Amsterdam Noord. En wandel door het industriële verleden van Amsterdam-Noord, waar arbeidersverhalen weerklinken in staal, steen en geschiedenis.
* De verhalen die worden gepubliceerd op deze website weerspiegelen niet per se het beleid van de gemeente Amsterdam, maar zijn een creatieve uiting van de makers.
