Waar komen de Andreaskruisen vandaan?

English version below.

Er zijn verschillende verhalen:

De drie plagen: één van de legendes stelt dat de drie kruisen staan voor de drie grote plagen die Amsterdam in de middeleeuwen heeft getroffen, namelijk: overstromingen, branden en de pest. Die betekenis wordt ook aan de kleuren toegekend: rood voor het vuur, wit voor het water en zwart voor de pest.

Doorwaadbare plekken: de drie kruisen zouden symbool staan voor drie doorwaadbare plekken in het natte veen- en rivierlandschap waar Amsterdam is ontstaan. Het zou duiden op belangrijke plekken waar de rivier overgestoken kon worden, wat belangrijk was voor handel, verkeer en vestiging.

Heldhaftig, vastberaden, barmhartig: De drie kruisen worden tegenwoordig vaak met de wapenspreuk van Amsterdam geassocieerd. In het officiële wapen van Amsterdam staan ze immers ook onder het schild met de kruisen. Feit is dat de spreuk pas na de Tweede Wereldoorlog aan het wapen werd toegevoegd. Het werd geschonken door koningin Wilhelmina als blijk van bewondering voor het verzet tijdens de Februaristaking. Misschien is de keuze voor het aantal van drie woorden wel deels gebaseerd op het totaal van drie kruisen?

Familie Persijn: In de dertiende eeuw waren veel gebieden rond Amsterdam in handen van het geslacht Persijn. Op hun schild droegen ze maar liefst negen andreaskruisen. De bekendste ridder uit deze familie is Jan Persijn, die van 1280 tot 1282 heer van Amsterdam was. Er bestaat een vermoeden dat het wapen van Amsterdam van deze Jan Persijn komt. Andere bezittingen van de familie Persijn, Amstelveen en Ouderkerk aan de Amstel, hebben wapens die erg op het wapen van Amsterdam lijken. Zij hebben wel meer Andreaskruisen. Toch staat ook deze theorie niet vast. Zo zijn er bijvoorbeeld meer plekken in Nederland met (drie) andreaskruisen in het wapenschild, zoals Breda en Bergen op Zoom.

Wat is een Andreaskruis eigenlijk?

Voor de benaming moeten we zo’n 2000 jaar terug in de tijd. Toen werd de apostel Andreas in het huidige Griekenland gekruisigd. Hij weigerde op eenzelfde soort rechtstaand kruis als Jezus te worden gehangen en vroeg om een schuinstaand kruis. Sindsdien worden deze kruisen, zoals die in het wapen van Amsterdam, andreaskruisen genoemd.

Of de Amsterdamse kruisen iets met Andreas te maken hebben, is nog maar de vraag. Het kruis, dat ook wel maalkruis wordt genoemd, was namelijk ook een Germaans symbool. Het werd gebruikt om onheil af te weren. Men kerfde een kruis bijvoorbeeld in de deurpost om ongeluk buiten te houden. Ook zouden maalkruisen symbool staan voor rechtspraak.

Keizerskroon

Boven de drie kruisen staat regelmatig een grote kroon. De herkomst daarvan is duidelijker. In 1489 verleende de landsheer, Maximiliaan van Oostenrijk, Amsterdam het recht om boven het wapen met de drie kruisen de keizerskroon van het Heilige Roomse Rijk te voeren. Hij deed dit als dank voor de steun die de stad hem had verleend. Zoals gebruikelijk bij wapenschilden staat aan weerszijden van de kruisen een leeuw als dragers van het wapenschild.

Sinds wanneer?

Het oudste document dat we kennen waarop de Andreaskruisen staan, komt uit 1419. Lang dachten we dat het stadswapen dus ongeveer zo oud moest zijn. Tijdens de aanleg van de Noord/Zuidlijn werd echter een stempeltang uit 1350 gevonden, met daarin het stadswapen gegrafeerd. Dankzij deze bijzondere vondst weten we dat het stadswapen al langer in gebruik moet zijn geweest.

Conclusie

We weten het een en ander, maar veel blijft onzeker. Vooral wat nou de herkomst is van ons mooie stadswapen. Welke vind jij eigenlijk het meest waarschijnlijk? En zullen we het ooit wel weten denk je?

English version

There are several stories circulating. Which one do you find most likely?

The Mystery of Amsterdam’s Coat of Arms

Unfortunately, we don’t know for sure where Amsterdam’s iconic coat of arms—with its three Saint Andrew’s crosses—actually comes from. But over the years, several theories have been proposed. Which one do you find the most convincing?

What is the Saint Andrew’s Cross?
To understand the name, we need to go back about 2,000 years. According to Christian tradition, the apostle Andrew was crucified in what is now Greece. He refused to be nailed to an upright cross like Jesus and instead requested to be crucified on a diagonal one. Since then, this X-shaped cross has been known as a Saint Andrew’s cross—just like the ones featured in Amsterdam’s coat of arms.

But whether Amsterdam’s crosses are actually related to Saint Andrew is still up for debate. Similar X-shaped crosses, also called “mill crosses,” were used in ancient Germanic culture as protective symbols. People would carve them into doorframes to ward off evil. Some scholars also link them to medieval justice, where such symbols may have represented the authority of a city lord over legal matters.

So how did these crosses end up in Amsterdam’s coat of arms?

The Three Plagues:
One legend claims that the three crosses represent the three great disasters that struck Amsterdam in the Middle Ages: floods, fires, and the plague. According to this view, the colors in the coat of arms also hold meaning—red for fire, white for water, and black for the plague. However, there’s no historical evidence to back this up.

Crossing Points:
Another theory is that the crosses symbolize three shallow river crossings in the swampy delta where Amsterdam was founded. These fords would have been crucial for trade and travel in early settlements. Still, there’s no concrete proof that this is where the symbol comes from.

Valiant, Steadfast, Compassionate:
Today, many people associate the three crosses with Amsterdam’s city motto: “Heldhaftig, Vastberaden, Barmhartig” (Valiant, Steadfast, Compassionate). The motto appears on the official coat of arms below the shield. However, it wasn’t added until after World War II, when Queen Wilhelmina granted it to the city in honor of the February Strike resistance movement. It’s possible the three words were chosen to match the number of crosses—but again, that’s speculation.

The Persijn Family:
In the 13th century, much of the land around Amsterdam was owned by the noble Persijn family. Their coat of arms featured no fewer than nine Saint Andrew’s crosses. The most famous member, knight Jan Persijn, ruled over Amsterdam from 1280 to 1282. Some believe the city’s coat of arms may have been inspired by his. Nearby towns like Amstelveen and Ouderkerk aan de Amstel—which were also Persijn territories—have coats of arms with similar designs, often with even more crosses. But this theory isn’t definitive either. After all, other Dutch cities like Breda and Bergen op Zoom also have three Saint Andrew’s crosses in their heraldry.

Imperial Crown

Above the three crosses stands a large crown. Its origins are more obvious. In 1489, the lord of the land, Maximilian of Austria, granted Amsterdam the right to display the imperial crown of the Holy Roman Empire above the coat of arms with the three crosses. He did this in gratitude for the city’s support. As is customary with coats of arms, a lion flanks the crosses, bearing the coat of arms.

Since when?

The oldest document we know of that features the St. Andrew’s Crosses dates from 1419. For a long time, we thought the city’s coat of arms must therefore be around that age. However, during the construction of the North/South metro line, a stamping pin from 1350 was discovered, engraved with the city’s coat of arms. Thanks to this remarkable discovery, we know that the city’s coat of arms must have been in circulation for a longer period.

Bronnen: Oneindig Noord-Holland, Amsterdam Museum