Amsterdam zonder kerstboom? Dat kan toch niet. Van de grote boom op de Dam tot de bomen in woonkamers: de kerstboom hoort voor veel Amsterdammers bij december. Maar wist u dat deze traditie pas in de late 19e eeuw echt aansloeg en oorspronkelijk uit Duitsland komt?
Al in de 16e eeuw plaatsten protestantse gezinnen in Duitsland bomen in huis. Deze versierden ze met kaarsen, appels, koekjes en linten, en noemden ze ‘Weihnachtsbaum’. De versierde boom stond symbool voor hoop, licht en vruchtbaarheid in de donkere wintermaanden. De reformator Maarten Luther zou een van de eersten zijn geweest die kaarsen in de boom plaatste om de sterrenhemel te symboliseren tijdens de nacht van de geboorte van Jezus.
Deze traditie verspreidde zich vanaf de 18e en 19e eeuw langzaam naar andere delen van Europa, dankzij migratie, handel en adellijke huwelijken. In het Verenigd Koninkrijk introduceerden koningin Victoria en haar Duitse echtgenoot prins Albert de kerstboom aan het Britse hof. Een illustratie van hun gezin rond een versierde boom in The Illustrated London News in 1848 maakte de kerstboom razend populair onder de Britse burgerij.
In Amsterdam kwam de kerstboom pas laat in beeld. Hoewel de stad door eeuwenoude handelsroutes al vroeg in contact stond met Duitse gebruiken, duurde het tot de tweede helft van de 19e eeuw voordat de traditie echt aansloeg. De Duitse gemeenschap, die in de jaren 1800 flink groeide door armoede en politieke onrust in Duitsland, speelde hierbij een sleutelrol. Veel Duitse ambachtslieden, handelaren en bakkers trokken naar Amsterdam op zoek naar werk en kansen, en namen hun tradities mee naar de stad. Aanvankelijk haalden zij vooral binnen hun eigen kring de kerstboom in huis.
De Duitse bakker C. Nölken die in 1844 een winkel opende aan de Dam, zette jaarlijks een kerstboom met kaarsjes en kransjes in zijn winkel. Amsterdammers konden niet alleen genieten van zijn ‘magnifieke kerstboom’, zoals Nölken zijn boom in de krant beschreef, maar hij bood ze ook ijs en punch aan. Zijn voorbeeld werd gevolgd. Amsterdamse winkels en warenhuizen zetten hun bomen prominent neer om klanten te lokken en de feestelijke sfeer te benadrukken. Concurrent H.P. Hunck, ook een Duitse bakker, deed daar zelfs een schepje bovenop en begon met de verkoop van ‘geheel versierde kersboomen, zoo als zij behooren te zijn, tegen civiele prijzen’. Amsterdam liep daarin voorop op andere Nederlandse steden. En eigenlijk waren de bomen van de Duitse bakkers dus de voorlopers van de grote kerstboom op de Dam.
Halverwege de 19e eeuw verschenen de eerste kerstbomen in Amsterdamse huizen. Dit gebeurde vooral bij welgestelde families, die de luxe van een versierde boom konden betalen. De bomen werden versierd met kaarsjes, suikergoed, appels en soms handgemaakte ornamenten. Pas tegen het einde van de 19e eeuw begonnen steeds meer Amsterdamse gezinnen, ook in de middenklasse, de boom over te nemen als symbool van gezelligheid en licht in de donkere winterdagen. Inmiddels is de boom niet meer weg te denken uit het straatbeeld. Of het nu gaat om een klassieke Nordmann-spar of een duurzame, herbruikbare variant: de kerstboom hoort bij december in Amsterdam.
Ook na de kerst blijven de kerstbomen bij de stad horen. Ze worden namelijk gerecycled. Van de takken en naalden, ongeveer 70 procent van de boom, maken we compost. De compost gebruiken we bijvoorbeeld in de stadsparken. En de stam, 30 procent van de boom, gaat naar de biomassacentrale. Daar maken ze er weer energie van.
En de grote boom op de Dam? Die gaat in januari naar de olifanten in Artis. Een verlaat kerstcadeau, dat ieder jaar weer op trompetgeschal kan rekenen.
Wekelijks komen er nieuwe historische achtergrondverhalen bij op de nieuwspagina van de gemeente Amsterdam. Een deel van deze verhalen verschijnt ook in de gemeentekrant Amsterdam. De oplage is 523.000 exemplaren en komt zes keer per jaar uit in heel Amsterdam.
* De verhalen die worden gepubliceerd op deze website weerspiegelen niet per se het beleid van de gemeente Amsterdam, maar zijn een creatieve uiting van de makers.
