Welkom, welkom. Wat fijn dat je d’r bent. Ja noem mij maar gerust mensen-ziek. Ik bedoel. Ik kan niet zonder. Niet zonder bezoek. Zonder jou besta ik niet. Maar ik besta al heel lang eigenlijk. Eigenlijk ben ik antiek. Ja, wat dacht je. Ik sta hier al sinds 1920.
Dus meer als honderd jaar. Nou, ben best goed geconserveerd toch? Oké daar heb ik wel wat hulp bij gehad toen ik in 2006 werd omgebouwd. Ik kreeg gewoon een ‘complete make-over’. Maar dat is ook alweer bijna twintig jaar geleden. En ik begin hierbinnen wat smoezelig te worden. Dat ben ik niet gewend. Ik was altijd zo schoon. Spic en span. Tot in de puntjes. Als ik handen had, dan zou ik ze doorlopend onder de kraan houden.
Misschien hebt ik wel smetvrees.
Ach welnee. Gewoon dat gevoel van dat stromende water. Zo lekker. Warm of koud, dat laat me koud. Haha. Grapje. Nee, maar serieus, ik denk dat ik allergisch ben voor stof. Misschien moesten jullie maar die vieze stappers uittrekken, als je over de drempel komt. Vroeger was dat heel normaal, hoor. Ja wie ging er nou met zijn schoenen onder de douche? Nee, die vuile schoenen gingen uit en stonden keurig in een hoekje te wachten tot de bezoeker klaar was. En schoon.
Stortbad heette dat toen trouwens. Douche, dat bestond nog helemaal niet. Hierachter heb je dat Vliegenbos. Nou dan viel er weleens een kind in de sloot. En die kwam dan zwart van de modder binnen en werd dan met kleren en al in het hokje gezet. En krijsen zo’n opdonder. Want wachten tot het water warm was, daar was geen tijd voor. Je betaalde vijf cent of tien cent en dan moest je binnen ‘t kwartier weer buiten staan.
Het rook hier ook altijd zo lekker. De meesten hadden zo’n zeepje bij zich. Sunlight. Ach die geur. Ik word er wel wat nostalgisch van als ik daaraan denk. Nu gebruiken ze gewoon hoe heet dat ja nou ja gewoon schoonmaakmiddel. Andy of Jif ofzo. Ajax natuurlijk! Ja hier in Mokum schrobben ze natuurlijk met Ajax. Nou dat schuurt. En prikt.
Misschien ben ik dáár wel allergisch voor.
Weet je hoeveel badhuizen hier stonden in Noord? Eenentwintig! Deze bij Vogeldorp dus. En een verderop in Disteldorp, en dan had je er nog een hier verderop bij de industrie aan de Meeuwenlaan, speciaal voor de KNSM’ers. En dan nog een aantal in de stad, aan het Javaplein en in de Zaanstraat. Negen zijn intussen gesloopt en andere badhuizen werden een brouwerij, een theater of een museum. Dat ben ik.
De Miranda is de vader van alle badhuizen in Mokum. Hij was de man die zorgde dat elke volksbuurt er eentje kreeg.
‘Wil je baaie, wil je zwemme, dan mot je De Mirande stemme’
Ja daar kreeg ie wel veel stemmen mee.
Hiernaast had je dus Vogeldorp. Een van de tuindorpen van Wibaut, die hier maar vijftien jaar zouden staan. En nu zijn die huisjes erfgoed en vliegen voor tonnen over de bank. Maar op een dag gaan ze koppie onder. Ja wat dacht je. Al die huisjes drijven op beton. Geen paal aan te pas gekomen. Dus langzaam maar zeker zakken de huisjes in de grond en worden deze dure dorpen verzwolgen door de Amsterdamse klei.
Hier pal naast was het politiebureau. Op nr. 28B. En daar tegenover de brandweerkazerne. Maar dat zijn nu ook woonhuizen, maar net iets groter als de rest dus. En daar verderop ligt het Vliegenbos. Het oudste stadsbos van Amsterdam hoor!
In het begin was het hier in Vogeldorp niet heel gezond. TBC kwam veel voor. De schadelijke stoffen van Ketjen, de zwavelzuurfabriek hiernaast, was ook niet echt lekker voor de gezondheid van de Vogeldorpers. Er heerste zelfs malaria. Pas in 1970 werd Noord en de rest van Nederland door de WHO malariavrij verklaard.
Per week kwamen bij mij wel twee- tot driehonderd badderaars. Een douche – of eigenlijk een stortbad dus – voor 5 cent en maximaal 20 minuten, inclusief uit- en aankleden. Wie te lang bleef hangen werd door de badmeester z’n douchehokje uitgejaagd met zo’n harde ijskoude waterstraal van de brandslang.
Was hard werken hoor voor die badmeester om het schoon te houden. En zomers was het helemaal een circus hier, want dan kwamen ze van op de camping in het Vliegenbos. Veel van die langharige types overal vandaan Duitsland, Portugal, Israël. Nou daar kon je je beddengoed mee vullen met al die dotten haar wat hier achterbleef. Het kwam ook voor dat iemand te lui was om naar ‘t toilet te gaan en dan deed ie gewoon z’n behoefte in de cel. Nou vraag ik je! Dus moest de badmeester ze soms wel een beetje opvoeden, vooral die toeristen, want dan moesten de handdoeken die ze hadden gehuurd terug in de bak en dan zei de badmeester in zijn badhuis-Engels:
‘Seur, plies doe joer touwol der in de bek’.
Ja want anders gingen die handdoeken zo in de tas mee naar huis.
En oh ja die arme gastarbeiders. Joh, die waren gewend om twee keer per dag te baden in zo’n Turks badhuis. Hoe heet dat ook weer. Hammam. Leuk woord eigenlijk. Hammam. Kwamen ze hier in Holland in van die huisjes, barakken eigenlijk, zónder badkamer! Niet te doen joh voor die mensen. Konden ze maar één keer per week bij mij terecht. Nou dat was wel even wennen voor die Turken. Maar toen ieder huishouden een eigen douche kreeg, bleven ze toch naar mij toekomen komen. Voor de gezelligheid en een koffietje. Maar zo gezellig als bij het badhuis van de KNSM, daar verderop bij de Meeuwenlaan, werd het hier niet hoor. Dáár kregen ze zelfs whisky. Stiekem hoor.
Er waren er die hun eigen radiootje meenamen. Nou dat mocht dus gewoon van de badmeester. En dan werd er flink mee geblèrd, want het galmde hier zo lekker. Bijvoorbeeld op dat lied van Barend Servet:
‘Waar eens de boterbloemen bloeiden Staat nu een maf paleis Waar al die leuke plantjes groeiden Zijn nu stenen, doods en grijs. Want zal de mensheid ooit leren te leven zonder bruut geweld zullen wij dan ooit waarderen wat onze schepper heeft besteld?
Konden ze mooi die rituele dans op uitvoeren. Haha. Moet je voorstellen. Vader en zoon in zo’n badhokkie. Krappe bedoening natuurlijk. En de edele delen van je vader mochten absoluut niet gezien. Dus dat werd een soort draaien, weet je wel, om mekaars as. Mooi hoor. Zo om mekaar heen. Net een rituele dans.
Toepasselijk lied wel trouwens. Ja alles verandert. En het wordt er niet per se beter op. De Meeuwenlaan was ooit een heel statige laan. Met een tram, chique huizen. Kun je je nu niets meer bij voorstellen. Zo treurig gezicht al die lelijke loodsen en die nieuwbouw. Zelf moest ik er ook bijna aan geloven. In 1986 werd het badhuis gesloten. En mijn stralende bakstenen, de granieten vloer, de witjes aan de muur, alles brokkelde af. Ruiten ingeslagen. In 1992 zou ik samen met het hele Vogeldorp gesloopt worden. Maar de bewoners hebben ons met man en macht bewaakt. Dus ben ik er nog. En het tuindorp ook.
Daar ben ik blij om.
En d’r wordt goed voor me gezorgd hoor. Eerst door de badmeesters en nu door de vrijwilligers. Die zijn goud. Zonder hen was ik nergens. Piet, Hank, Wim, Ria, Jaap, Jannie, Miep, Frans, Dies, Frits, Henk, Nico, Peter, Coby, Hans. Ik hoop dat ik nu niemand ben vergeten…
‘Waar eens mooie gebouwen stonden Is nu een grote troep Waar ooit het geld werd uitgevonden Trap ik nu in de poep’ Toch zal de menseheid ooit leren te leven zonder bruut geweld zullen wij dan ooit waarderen wat onze schepper heeft besteld?’
Auteur: Anna Rottier. Actrice, theatermaker, dichter, (toneel)schrijver, vertaler
Mede mogelijk gemaakt door: Museum Amsterdam Noord Deze teksten kwamen tot stand met een bijdrage van het Letterenfonds ‘Makers buiten het boek’.
Bronnen: Museum Amsterdam Noord (met speciale dank aan Wim Beerman) Geïnterviewde oud-badhuisgasten: Hanneke Haneveld, Piet Meijer, Wim Zonneveld, Ria Zonnenveld
Welkom op een reis door het ruige en trotse hart van Amsterdam Noord — een buurt gebouwd op arbeid, zweet, en verhalen van alledaagse mensen met buitengewone levens. Bezoek de tentoonstelling in Museum Amsterdam Noord. En wandel door het industriële verleden van Amsterdam-Noord, waar arbeidersverhalen weerklinken in staal, steen en geschiedenis.
* De verhalen die worden gepubliceerd op deze website weerspiegelen niet per se het beleid van de gemeente Amsterdam, maar zijn een creatieve uiting van de makers.
